Zakres badań historii kształtował się wraz z postępem wiedzy ludzkiej i świadomości społecznej. W starożytności i średniowieczu koncentrował się na rejestrowaniu czynów wybitnych jednostek, panujących dynastii, opisywaniu zwyczajów ludowych. Zajmowano się również państwem, większymi miastami oraz różnymi instytucjami odgrywającymi dominującą rolę w ówczesnym życiu społecznym. Wyraźniejsze zmiany w kierunku poszerzania zakresu badań nastąpiły w XVIII w. W polu poznania historycznego znalazły się: całe społeczeństwa, dzieje narodów, państwa oraz ludzkości w ogóle - uwzględniano też w badaniach różne aspekty działalności człowieka, np. działalność gospodarczą, kulturalną. Dzięki właśnie tym badaniom, dzisiaj można poznawać ówczesne idee integracyjne państw i narodów.
Z perspektywy historycznej przełom XX i XXI wieku oznacza przyspieszenie procesów integracyjnych na kontynencie Europejskim. Wcześniej jednak Europa ukształtowała się, jako religijna wspólnota polityczna i kulturowa. Nie stała się jednak jednolitym ani sfederowanym państwem, chociaż wzorem dla wielu Europejczyków było cesarstwo rzymskie. Na jego gruzach nie powstała jednolita konstrukcja państwowa, lecz wiele podmiotów politycznych. Procesy społeczno-ekonomiczne zachodzące w średniowieczu w Europie uwarunkowały taki kształt polityczny kontynentu. Kilka wieków później zrodziła się idea Europy rozumiana, jako historycznie zmienny, determinowany zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi pogląd zawierający wizję reguł, które określały funkcjonowanie podmiotów polityki europejskiej z punktu widzenia maksymalizacji poziomu bezpieczeństwa na kontynencie oraz dobrobytu materialnego jego mieszkańców.
Określenie przestrzeni europejskiej lub inaczej określając wspólnoty krajów kontynentu Europejskiego w sztywnych ramach lub granicach terytorialnych na przestrzeni dziejowej w wielu pracach badawczych stwarza problemy. Przestrzeń europejska w wielu pracach jest niejednoznacznie określana – niemożna jednoznacznie określić, kiedy powstała Europa jako związek przyczynowo-skutkowy. Jako przyczynę prowadząca do powstania Europy najczęściej podaje się tożsamość religijną, następnie polityczną jak również w niektórych opracowaniach językową - najczęściej dzieli się ją na łacinę i grekę.
Integracja i narodziny Europy nie są zjawiskami tożsamymi. Europa mogła powstać, jako struktura zintegrowana lub ukształtować się w formie luźno zespolonej wspólnoty. Ostatecznie narodziła się w tej drugiej postaci.
O integracji Europy możemy mówić dopiero po jej narodzinach. Wcześniej mieliśmy też do czynienia z integracją, bo niewątpliwie jest ona istotą narodzin, tyle tylko, że nie była to integracja Europy, bo ta się jeszcze nie narodziła. Wcześniej zachodziło zjawisko ujednolicenia kontynentu, kultury, plemion, religii, itp..
Mówiąc o tożsamości kontynentu, nawiązujemy do klasycznej filozofii greckiej, czy szerzej – kultury wytworzonej w tym okresie. Dzieje starożytnej Grecji zaliczamy do genezy Europy, podobnie jak i dzieje Rzymu, czy Bizancjum, ale nie do historii europejskiej. O tym, że dzieje Rzymu zaliczamy tylko do genezy Europy, decyduje stosunek do pojęcia Europy i stosowanie tego terminu przez mieszkańców i obywateli ówczesnego Rzymu, a ci czuli się raczej obywatelami imperium, Rzymianami - nie Europejczykami. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, terytorium zostało podzielone między wiele mniejszych państw i plemion.
Termin Europa nie był eksponowany. Nie istniało też jeszcze na początku naszej ery polityczne pojęcie Europy, jako swoistej wspólnoty zamieszkujących ją ludów. Granice Europy nie były do końca określone, szczególnie te na wschodzie. Europa, jako termin pojawiała się sporadycznie w utworach Wergiliusza, Cycerona, Horacego, Tacyta jak również tekstach św. Augustyna. Termin Europa w czasach potęgi cesarstwa Karola Wielkiego w sensie geograficznym i politycznym pojmowany był dość wąsko, jeśli odnosić go do realiów XX wieku - w zasadzie możliwa jest interpretacja wynikająca z ówczesnych zapisów. Według Izydora Młodszego pod Poitiers starli się Saraceni i dowodzeni przez Karola Młota Europejczycy.
O Karolu Wielkim, Nithard pisał, że cesarz „pozostawił całą Europę przesyconą swą dobrocią”, w poemacie Angilberta nazywany jest „ojcem Europy”. Nie wiadomo, co wtedy oznaczało pojęcie Europa i czy ograniczało się do obszarów pozostających we władaniu Karola, czy bliższe było dzisiejszemu rozumieniu terytorialnemu. Jeżeli było bliższe naszemu rozumieniu pojawia się problem Półwyspu Iberyjskiego w ówczesnym posiadaniu muzułmanów, oraz cesarstwa bizantyjskiego, nie wspominając o terytorium Skandynawii i Słowian.
Oczywiście mówiąc o pojęciu Europy nie można pominąć kryterium geograficznego. Europa najczęściej kojarzy się z geograficznym zarysem kontynentu. W sensie geograficznym Europa istnieje od momentu, gdy starożytni Grecy leżące na zachód od nich terytorium nazwali ereb – zachód. W sensie kulturowym, religijnym i politycznym Europa powstała dopiero, gdy elity zaczęły mieć poczucie wspólnego losu. Stało się zaś tak dopiero na przełomie X i XI wieku.
Na przełomie X i XI wieku niemalże całość mieszkańców tych terenów przyjęła jedną religię, chrześcijaństwo, oraz podobną stylem organizację życia społeczno-politycznego. Ukształtowały się wówczas dwie nakładające się wspólnoty, chrześcijańska i instytucjonalno-polityczna.
Pod jednym berłem, Karola Wielkiego, została zjednoczona ludność północnych Włoch, Francji i znaczna część dzisiejszych Niemiec. Karol Wielki koronował się na cesarza, co stanowiło nawiązanie do wielonarodowego Cesarstwa Rzymskiego. Po rozpadzie monarchii Karolińskiej do tradycji rzymskich nawiązali władcy Niemiec. Utworzono Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Cesarz przyznawał sobie zwierzchnią władzę nad innymi władcami chrześcijańskimi i choć jego wpływy ograniczały się głównie do Niemiec i północnych Włoch, to istnienie Cesarstwa stanowiło ważny etap w tworzeniu ogólnoeuropejskiej tożsamości. Szczególnie ważny dla nas jest jeden z władców tego państwa - Otton III. Ten władca chciał stworzyć jeden organizm państwowy obejmujący całą ówczesną chrześcijańską Europę. Państwo to miało się składać z trzech członów: Francji, Niemiec i Polski, przy czym Francja i Polska miały być rządzone przez własnych królów, poddanych jedynie zwierzchności Cesarza. Otton III spotkał się w 1000 roku w Gnieźnie z księciem Bolesławem Chrobrym - późniejszym pierwszym królem Polski. Obu władców połączyła postać świętego Wojciecha, który był przyjacielem władcy Niemiec. Otton przekazał Bolesławowi Chrobremu w dowód przyjaźni Włócznie Świętego Maurycego .
Późne średniowiecze charakteryzowały przede wszystkim tendencje uniwersalistyczne, będące przejawem dążenia do zbudowania jednolitego państwa europejskiego – objęcia całego kontynentu takim samym porządkiem ideowym (religijnym). Schizma w XI wieku w Kościele chrześcijańskim u zarania narodzin Europy okazała się pierwszą z istotnych barier w procesie integracji kontynentu. Kontynuowanie na wschodzie rzymskiej tradycji sprawowania władzy, najpierw przez Konstantynopol, później przez Moskwę roszczącą sobie prawo do bycia „trzecim Rzymem”, owocowało rządami autokratycznymi w tej części Europy. Odbudowanie cesarstwa na zachodzie, już po umocnieniu się władzy papieskiej, oznaczało odejście od kultywowanej na wschodzie konstrukcji euzebiańskiej, cezaropapieskiej na rzecz rozwiązania oscylującego wokół równowagi obu dominujących podziałów, cesarstwa i papiestwa, co wytyczało nową drogę rozwojową Zachodu i w efekcie umożliwiało powstanie suwerennych państw zachodnioeuropejskich. Idea suwerenności stała się odtąd poważną barierą, utrudniającą zjednoczenie Europy.
Ciągła integracja, idee polityczne, gospodarcze, ekonomiczne w ramach funkcjonowania jednego kontynentu zapoczątkowane zostały przez Kościół katolicki u schyłku pierwszego tysiąclecia naszej ery przez wykształcenie świadomości kulturowej, cywilizacyjnej narodów chrześcijańskich.
Równowaga sił, charakterystyczna dla relacji rządzących stosunkami międzynarodowymi w czasach nowożytnych, pogłębiła różnice między Wschodem a Zachodem Europy. W Europie Wschodniej umacniał się autokratyzm, natomiast w Zachodniej rodziły przesłanki demokracji. Taki stan rzeczy determinował powstanie licznych koncepcji i wizji zjednoczenia kontynentu. Poziom rozwoju gospodarczego i stopień zagrożenia bytu mieszkańców kontynentu nie był na tyle duży, aby idee te mogły się już w czasach nowożytnych zmaterializować. Dopiero dwa kataklizmy, wojny światowe w XX wieku, tragiczne dla Europy, oznaczały zamianę jej roli w relacjach międzykontynentalnych, utratę pozycji głównych rozgrywających w stosunkach międzynarodowych przez największe i najpotężniejsze państwa zachodniej Europy. Zarazem temu stanowi rzeczy towarzyszyły narodziny dwóch poważnych zagrożeń dla Europy, potęgi gospodarczej Stanów Zjednoczonych i komunizmu w Związku Radzieckim, które to stały się stymulatorem efektywnej integracji militarnej i gospodarczej, uzewnętrzniającej się w postaci NATO, oraz EWWiS, aż po utworzenie pod koniec XX wieku Unii Europejskiej (1993r.).
Nieefektywność polityczna i ekonomiczna ustroju realnego socjalizmu, jego doktrynalna ograniczoność i wynikająca z niej niezdolność do stawienia czoła wyzwaniom współczesności przesądziło w końcu o upadku ustroju realnego socjalizmu w europie środkowo-wschodniej, dając bodziec do dalszej ekspansji politycznej, gospodarczej i ekonomicznej Europy Zachodniej na kraje byłego bloku wschodniego.
Skuteczność tego procesu warunkują przede wszystkim oczywiste sukcesy gospodarcze europy zachodniej. Kształtowanie się tożsamości europejskiej, jako formy przezwyciężania poważnych barier jest procesem wymagającym wielu działań oraz daleko idących kompromisów.
Można wyróżnić przynajmniej trzy płaszczyzny w dziejach integracji kontynentu, w ramach których proces przebiegał: dyfuzyjną, konceptualistyczną i pragmatyczną. Na tę ostatnią składają się formy unitarno-autorytarna i federalno-demokratyczna. Udział dwóch pierwszych płaszczyzn w procesach integracyjnych był pośredni, trzecia już bezpośrednio wywierała wpływ i kształtowała stan współpracy zjednoczeniowej.
Wzajemne przenikanie się szeroko rozumianej kultury, czyli dyfuzja wzorów obcych, jest pierwszą z tych płaszczyzn i kreuje przede wszystkim jedność Europy. Drugą konstytuuje sfera projektów zjednoczeniowych zgłaszanych w ciągu wieków przez wybitnych Europejczyków. Dominacja i podbój jest jedną z dróg trzeciej płaszczyzny i towarzyszy Europie przez cały okres jej dziejów, najpełniej uzewnętrzniając się jednak na przełomie XVIII i XIX w. oraz szczególnie w wieku XX.
Drogę wyczerpującą znamiona dobrowolnej integracji stanowi zespół działań zapoczątkowanych po II wojnie światowej, zawarcie swego rodzaju umowy społecznej, której efektem jest dzisiejsza Unia Europejska i inne wspierające proces integracji organizacje, jak np. Rada Europy.
Za płaszczyznę dyfuzyjną, należałoby uznać przenikanie wzorów obcych, w którym uczestniczyły tysiące, a następnie miliony mieszkańców kontynentu europejskiego. Płaszczyznę konceptualistyczną stanowi wątek umiejscowiony w sferze myśli politycznej, obejmujący wszystkie pomysły i projekty zjednoczenia Europy zgłaszane w ciągu wieków i będące wyrazem oczekiwań najbardziej światłych jej mieszkańców. Późne średniowiecze, czasy nowożytne i współczesne owocowały licznymi pomysłami integracyjnymi. Jednak największy wpływ na integrację europejską odegrał Kościół katolicki już na przełomie X i XI wieku integrując religijnie, instytucjonalnie i językowo (m.in. upowszechniając alfabet łaciński) mieszkańców kontynentu.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.