Unia Europejska jest podmiotem stosunków międzynarodowych, posiada tzw. podmiotowość wtórną. Zwykle organizacje międzynarodowe posiadają równolegle osobowość prawnomiędzynarodową (przejawiającą się w zdolności do wchodzenia w stosunki umowne, jak choćby podpisywanie umów z nowymi członkami). Aczkolwiek w stosunku do Unii przeważa pogląd odmawiający Unii Europejskiej zarówno zdolności prawnomiędzynarodowej w zakresie stosunków wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
Odmiennie niż w przypadku Wspólnot państwa członkowskie nie określiły w Traktacie o UE osobowości prawnomiędzynarodowej.
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa oraz Współpraca Policyjna i Sądowa w postępowaniach karnych (czyli II i III filar) nie są podmiotami „wspólnotowionymi”, ale są to zadania państw członkowskich objęte w przeważającej mierze współpracą na poziomie międzyrządowym.
Unia Europejska nie posiada własnych organów, które mogłyby realizować kompetencje w zakresie egzekwowania prawa międzynarodowego (zgodnie z zapisami art. 5 TUE, Unia „wypożycza” organy Wspólnot i wyłącznie w tym sensie pozostają one do jej dyspozycji). Unia Europejska posiada bardzo nieliczne, własne kompetencje prawodawcze i nie może samodzielnie zawierać umów międzynarodowych. Ale w tej sferze aktywne są głównie państwa członkowskie, Unia nie dysponuje własnym budżetem (budżet, w tym własne dochody, posiadają jedynie Wspólnoty Europejskie) .
Pod pojęciem prawa europejskiego należy rozumieć prawo europejskich organizacji międzynarodowych. W ramach tego prawa wykształciło się prawo Wspólnot Europejskich zwane potocznie prawem wspólnotowym, które obecnie stanowi podstawę prawną Unii Europejskiej, o czym mówi art. 1 akapit 3 zd. 1 TUE . W niektórych obszarach prawo europejskie nawiązuje do innych organizacji międzynarodowych, w tym głównie do instrumentów prawnych Rady Europy (a w tym zakresie między innymi do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku), z którą Wspólnota nawiązuje wszelkie potrzebne formy współpracy (art. 303 TWE) .
Specyfika prawa wspólnotowego wiąże się z określeniem jego europejskości. Tą europejskość należy wiązać z tożsamością kulturową tego prawa i z terytorialnym wymiarem. Europejskość wyraża wolę przeobrażenia się w ramach procesu integracyjnego w duchu solidarności między narodami w poszanowaniu ich historii, kultury i tradycji. Ze względu na jego ograniczony wymiar terytorialny - statycznie ujmując jest to prawo subregionalne, obowiązujące w 25 państwach europejskich. Należy jednak brać pod uwagę procesy rozszerzania Unii, co przyczynia się do nietrwałości i przejściowego charakteru tej właściwości.
Można spotkać się ze stanowiskiem bardzo szerokiego rozumienia prawa wspólnotowego, jako całokształt norm prawnych, które znajdują oparcie we wszelkich dokumentach prawnych, których autorami lub współautorami są państwa członkowskie obecnej Unii Europejskiej. Jednakże dominuje stanowisko, według którego prawo unijne jest zbiorem szerszym, obejmującym swym zasięgiem prawo wspólnotowe.
Charakter europejskiego prawa wspólnotowego jest zagadnieniem spornym. W dyskusji wyróżnia się dwa główne nurty. Podstawą wyróżnienia jest klasyfikowanie - bądź nie tego systemu do działu prawa międzynarodowego publicznego.
Według zwolenników dualizmu prawniczego (tzw. tradycjonalistów lub internacjonalistów) prawo wspólnotowe jest prawem międzynarodowym. Wniosek tan jest argumentowany faktem, że wspólnotowe prawo pierwotne powstało i nadal powstaje w wyniku zawierania umów międzynarodowych przez państwa członkowskie Wspólnot. Natomiast wspólnotowe prawo wtórne jest prawem międzynarodowym ponieważ powstaje na podstawie pierwotnego prawa.
Podejście nowej generacji prawników wychowanych na prawie tworzonym we Wspólnotach, zwanych autonomistami, opiera się na koncepcji autonomii wspólnotowego porządku prawnego, różniącego się od prawa krajowego i prawa międzynarodowego. Wniosek ten argumentowany jest całościowym oglądem struktury prawa traktatowego. Jest on różny od wynikającego z innych umów międzynarodowych. Według nich pierwotne prawo wspólnotowe wychodzi poza ramy charakterystyczne dla prawa międzynarodowego i przyjmują, że ma podwójną naturę: traktatowo-prawną i konstytucyjno-prawną. Za przyjęciem tej teorii przemawia argument, że prawo wspólnotowe przejawia rzeczywiście wiele specyficznych cech, które w takim nasileniu nie występują w innych organizacjach międzynarodowych.
Koncepcję autonomiczności prawa wspólnotowego przyjął również Trybunał Sprawiedliwości w swoich orzeczeniach. Pierwszy raz miało to miejsce w 1964 roku sprawie Costa v. ENEL . Zajął w niej stanowisko, że Wspólnoty stworzyły własny porządek prawny, który staje się częścią integralną prawnych porządków państw członkowskich. Porządek ten powstał z cesji uprawnień suwerennych państw członkowskich dokonanej na rzecz Wspólnot. Ma on pierwszeństwo w stosunku do jednostronnych i późniejszych aktów prawa krajowego. Jego podmiotami stają się państwa członkowskie, jak również osoby podległe ich jurysdykcji, które zresztą dzięki skutkowi bezpośredniemu prawa wspólnotowego mogą się wprost na nie powoływać i dochodzić roszczeń także przed sądami krajowymi.
Przeciwnicy takiego widzenia istoty europejskiego prawa wspólnotowego argumentują, że prawo międzynarodowe ewoluuje i obecnie wykazuje również zdolność regulowania i oddziaływania na stosunki wewnątrzkrajowe. Funkcja ta widoczna jest zwłaszcza w dziedzinach, takich jak: prawo międzynarodowe gospodarcze, prawo ochrony środowiska, prawa człowieka. Jest to następstwem faktu, że obecnie prawo międzynarodowe jest stanowione i nadzorowane w ramach określonych organizacji międzynarodowych. Ponadto zasada, iż prawo wspólnotowe ma przymioty pierwszeństwa i skutku bezpośredniego, obowiązuje jedynie na gruncie prawa wspólnotowego. W praktyce pierwszeństwo jest kwestionowane, gdy chodzi o ochronę konstytucji.
Doktryna wyróżnia instytucjonalne i materialne prawo wspólnotowe. Pod pojęciem instytucjonalnego prawa wspólnotowego należy rozumieć normy, które regulują strukturę organów – instytucjonalną budowę Wspólnoty. Natomiast pod pojęciem materialnego prawa wspólnotowego należy rozumieć normy, które regulują materialno-prawne cele nałożone na Wspólnoty. Wyodrębniając zagadnienia prawa wspólnotowego od prawa unijnego należy od wspólnotowego prawa materialnego odróżniać operacyjne obszary działania Unii, ponieważ mają one charakter międzyrządowy.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.