Zakres materialny.
Dziedziny życia społeczno-politycznego i gospodarczego państw członkowskich poddane regulacji normami prawa wspólnotowego w ciągu istnienia Wspólnot ulegały poszerzeniu i rozwojowi. Oprócz dokonywania zmian traktatów założycielskich Wspólnot, czyli zastosowania traktatowej procedury zawierającej konieczność ratyfikacji tych zmian przez państwa członkowskie, które w następstwie zostały ujęte i ratyfikowane (Jednolity Akt Europejski, Traktat o Unii Europejskiej, Traktat z Amsterdamu, oraz Traktat z Nicei). Poszerzanie obszaru aktywności Wspólnot następowało również w oparciu o inne normy traktatowe, m. in.:
a) na drodze tzw. legalnej aktywności instytucji wspólnotowych, opartej na art. 308 TWE: „Jeżeli działanie Wspólnoty okaże się niezbędne do osiągnięcia, w ramach funkcjonowania wspólnego rynku, jednego z celów Wspólnoty, a niniejszy Traktat nie przewidział kompetencji do działania wymagającego w tym celu, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, podejmuje właściwe działania” .
Działanie Rady oparte na tej traktatowej delegacji doprowadziło do przyjęcia na poziomie Wspólnotowym regulacji prawnych z zakresu dziedzin polityki społecznej, rynku pracy, polityki transportowej, handlowej a nawet gwarancji praw i wolności jednostek.
b) Traktat o Unii Europejskiej utrzymał w mocy art. 308 TWE, lecz znaczenie tej normy zmalało z uwagi na poszerzenie kompetencji wspólnotowych w TUE oraz z uwagi na zapisaną zasadę subsydiarności (art. 5 TWE). Należy podkreślić wypływający z tej zasady wniosek: kompetencja Wspólnot powinna być uważana za wyjątek, a kompetencja państw członkowskich za regułę. W ten sposób państwa członkowskie gwarantują przeniesienie ośrodka podejmowania decyzji na poziom narodowy, a w sprawach, które przekraczają możliwości pojedynczych państw narodowych, decyzje będą podejmowane na poziomie wspólnotowym.
c) inną formą dokonywania poszerzenia zakresu materialnego obowiązywania prawa wspólnotowego stało się zapisanie zasady poszanowania acquis communautaire (art. 2 i 3 TUE), która gwarantuje ciągłość, trwałość i postępowy charakter prawa wspólnotowego. Definicję pojęcia acquis communautaire, tłumaczone jako „dorobek prawny wspólnot” tworzą: traktaty założycielskie wspólnot europejskich oraz całokształt dotychczas wypracowanych norm prawnych w tym zakresie, czyli pierwotne i wtórne źródła łącznia z ukształtowanymi sposobami ich rozumienia i stosowania, obszary polityki wspólnotowej, orzecznictwo sądowe, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania tych organizacji. Przypisuje się mu pozycję nadrzędną względem prawa krajowego państw członkowskich. Każde państwo, w umowie akcesyjnej zobowiązuje się do poszanowania acquis communautaire. Brak traktatowej regulacji, czy definicji tego pojęcia stwarza możliwość zawierania w tym pojęciu wszystkich najważniejszych norm prawnych i tym samym rozszerzania materii prawnej obowiązywania prawa wspólnotowego.
d) dopełnienie poprzez zasadę nieretroakcji prawa wspólnotowego:
- oznacza nieodwracalność przekazywanych kompetencji, (raz dokonana regulacja no poziomie Wspólnot, pozostanie kompetencją wspólnotowa wyjętą spod regulacji na poziomie narodowym)
- powrót przekazanych kompetencji lub transfer uprawnień może dokonać się tylko na mocy wyraźnego przepisu Traktatu.
Zakres personalny (podmioty prawa wspólnotowego)
Unia nie jest państwem i nie ma porównywalnego z państwem zwierzchnictwa personalnego. Obywatelstwo Unii Europejskiej na przede wszystkim znaczenie symboliczne i nie jest porównywalne z obywatelstwem krajowym.
W I filarze Wspólnoty od początku swój zakres oddziaływania kierowały nie tylko do państw. Można zatem wyróżnić trzy grupy podmiotów które:
a) identyfikują interesy Wspólnot jako całości (publiczne interesy wspólnotowe) – niektóre instytucje wspólnotowe oraz niektóre inne organy wspólnotowe,
b) reprezentują publiczne interesy narodowe – państwa członkowskie,
c) kierują się interesami prywatnymi (transnarodowymi i krajowymi) – są to osoby fizyczne i prawne.
Natomiast podmiotami w ramach współpracy drugiego i trzeciego filaru są wyłącznie państwa członkowskie (reguły prawa międzynarodowego publicznego).
Zakres czasowy
Zakres ten wyznaczają ogólnie klauzule traktatów ustanawiających Wspólnoty. Według nich Wspólnota Europejska i Euratom zawarte zostały na czas nieokreślony (o czym mówi art. 312 TWE oraz art. 208 Traktatu o EWEA ), a EWWiS na 50 lat (art. 97 Traktatu – traktat wygasł z dniem 22 lipca 2002 r.). Postanowienia Traktatu o EWWiS zostały włączone do TWE.
W prawie wspólnotowym występują również tzw.:
a) okresy przejściowe - instrument adaptacyjny,
b) klauzule ewolucyjne - pozwalają na późniejszą modyfikację zobowiązań prawnych, np.: art. 22 TWE upoważniający Radę do wzmocnienia i uzupełnienia katalogu praw obywateli europejskich, pozwala na niepełne przyjęcie zobowiązań i ich późniejsze rozszerzenie lub późniejsze wykluczenie państwa ze sfery obowiązywania niektórych postanowień. Rada może nie dopuścić niektórych państw do trzeciego etapu Unii Gospodarczej i Walutowej.
Zakres terytorialny
Nie istnieje definicja „terytorium Wspólnot (Unii Europejskiej)”, znane jest natomiast pojęcie „obszaru celnego Wspólnot”, które jednak wiąże się ze stosowaniem części prawa wspólnotowego. Według art. 299 ust. 2 TWE postanowienia stosuje się obecnie do 25 państw ujętych w ustępie 1 - zmiana dokonana została Traktatem akcesyjnym z 2003 roku. Dla celów sprecyzowania granic terytorialnych obowiązywania prawnego porządku wspólnotowego - odnosi się wyłącznie do pierwszego filaru Unii. Można przyjąć, stosownie do zasady konwencji wiedeńskiej o prawie umów międzynarodowych z 1969 roku, że sferą terytorialnego stosowania prawa wspólnotowego jest przestrzeń lądowa, morska i powietrzna państw członkowskich WE, pozbawiona granic wewnętrznych, lecz mająca wspólną granicę zewnętrzną.
Odejściem od tej reguły będą wyjątkowe sytuacje:
a) zawierania umów z państwami trzecimi, np. układy stowarzyszeniowe,
b) regulowane prawem wspólnotowym, np. klauzule niestosowania przepisów dotyczące Unii Gospodarczej i Monetarnej w zakresie terytorium brytyjskiego i duńskiego,
c) ograniczenia wynikające ze szczególnego stosowania warunków traktatów w odniesieniu do departamentów zamorskich Francji, Azorów, Madery, Wysp Kanaryjskich. Które określa Rada na wniosek KE po wcześniejszym porozumieniu z PE,
d) ograniczenia wynikające z wyłączenia stosowania traktatów w odniesieniu do brytyjskiej bazy wojskowej na Cyprze i ograniczenia stosowania (tylko unia celna) w odniesieniu do Wysp Kanałowych i wyspy Man,
e) ograniczenia dotyczące Gibraltaru, który nie jest objęty obszarem celnym WE, choć generalnie traktaty stosuje się do „terytoriów europejskich, za których stosunki zewnętrzne odpowiada państwo członkowskie”,
f) ograniczenia dotyczące Wysp Alandzkich, które należą do Finlandii – mają jednak specyficzną autonomię; traktaty są stosowane na obszarze wysp na podstawie dołączonego do traktatu akcesyjnego protokołu nr 2 i po przeprowadzeniu na wyspach referendum,
g) ograniczenia dotyczące duńskich Wysp Owczych – stosowanie zapisów traktatów nie obowiązuje,
h) ograniczenia dotyczące Grenlandii, która była objęta traktatami wraz z przystąpieniem Danii do WE, uzyskała jednak w 1979 roku daleko idącą autonomię - w 1982 roku ludność w referendum wypowiedziała się przeciwko przynależności do WE. Na mocy zmiany Traktatu w 1984 roku Grenlandia została wyłączona z zakresu ich stosowania, lecz jednocześnie została objęta specjalnym statusem stowarzyszenia.
Zakres terytorialny obowiązywania TUE, to przy uwzględnieniu klauzuli nienaruszalności traktatów ustanawiających WE oraz przy braku innych postanowień należy przyjąć, iż postanowienia TUE obowiązują w odniesieniu do całego terytorium państw członkowskich.
Zakres terytorialny stosowania prawa wspólnotowego może się zwiększać w przypadku: przystąpienia nowego państwa lub zmian terytorialnych państw członkowskich. Większe zmiany terytorialne mogą prowadzić do konieczności podjęcia działań dostosowawczych, jak przyłączenie NRD do RFN w 1990 roku. Poszerzenie zakresu terytorialnego obowiązywania prawa wspólnotowego miało związek ze zmianą statusu St. Pierre-et-Miquelon na francuski departament zamorski.
Problematyczna jest kwestia zmniejszania się zakresu stosowania tego prawa w przypadkach wycofania się (wypowiedzenia umów) przez państwo członkowskie. Dominuje pogląd o nieodwracalnym i nieodwołalnym charakterze przystąpienia do WE.
Zasadniczo zmiana państwowych granic terytorialnych nie narusza prawo-międzynarodowej tożsamości państwa. W stosunku do obszarów, które zostały wyłączone ze związku państwowego, obowiązują postanowienia prawa międzynarodowego dotyczące cesji oraz następstwa prawnego. W związku z procesem autonomizacji Grenlandii ustalono, że będzie ona miała status terytorium stowarzyszonego, a prawo wspólnotowe nie będzie na niej stosowane tak, jak w Danii. Odnośnie Francji zakres terytorialny zmniejszył się po uzyskaniu niepodległości przez Algierię (cesja) w 1962 roku. W 1962 roku przyznano byłej kolonii holenderskiej „Antylom Holenderskim” status kraju i terytorium zamorskiego.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.