- Komisji jak również podmiotu skarżącego lub skarżonego jakim może być państwo członkowskie w celu stwierdzenia naruszenia lub naruszeń zapisów Traktatu przez państwo członkowskie (art. 226 i 227 TWE ),
- przeciwko instytucjom wspólnotowym o stwierdzenie nieważności jak również o uchylenie aktu prawa wspólnotowego – prowadzi do uchylenia aktu organu Wspólnoty tzw. skarga konstytucyjna (art. 230 TWE ),
- przeciwko instytucjom wspólnotowym na bezczynność – prowadzi do stwierdzenia, że organ Wspólnoty nie podjął działań, co było sprzeczne z prawem (art. 232 TWE ),
- odszkodowawczych w ramach odpowiedzialności pozaumownej przeciw Wspólnocie (art. 288 TWE ),
- urzędniczych – spory między Wspólnotą a jej funkcjonariuszami (art. 236 TWE ).
Poza składaniem skarg przez podmioty prawa międzynarodowego jak również osoby fizyczne i prawne będące częścią Unii Europejski Trybunał Sprawiedliwości prowadzi postępowania w sprawie wydania orzeczenia wstępnego (prejudycjalnego). Wydanie orzeczenia wstępnego jest określone w ramach kompetencji Trybunału, podlega zasadom:
- sądy krajowe mogą przedkładać ETS pytania prawne dotyczące wykładni prawa wspólnotowego (art. 234 TWE ),
- Komisja jak również każde państwo członkowskie może zwracać się z pytaniami w sprawie wykładni postanowień dotyczących polityki: wizowej, azylowej i imigracyjnej oraz innych dotyczących swobodnego przepływu osób lub aktów prawnych opartych na postanowieniach tego Tytułu.
W przypadku mającego nastąpić zawarcia umowy międzynarodowej pomiędzy państwami członkowskim, a obcym podmiotem prawa międzynarodowego ma zastosowanie postępowania w sprawie uzyskania opinii. Rada Europejska, Komisja Europejska oraz państwa członkowskie, przed nowej lub odrębnej umowy międzynarodowej, posiadają niezbywalne prawo zwrócić się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości celem stwierdzenia jej zgodności z prawem zawartym w Traktatach, o czym mówi art. 300 TWE .
W przypadku naruszeń zapisów Traktatów Komisja i Rada Europejska są uprawnione do wniesienia skargi przed Europejski Trybunał Sprawiedliwości w sposób uprzywilejowany. Taki sam przywilej posiadają państwa członkowskie, które uprawnione są do kontroli przestrzegania zapisów Traktatów, lecz nie są jednak do tego zobowiązane – w przeciwieństwie do Komisji.
W przeciwieństwie do wyżej podanych przywilejów osoby fizyczne i prawne nie posiadają takich uprawnień, zwłaszcza do wniesienia skargi w sposób uprzywilejowany. Jest możliwe jedynie w sprawie o stwierdzenie nieważności i to wyłącznie przeciw środkom Wspólnoty, nigdy przeciw państwom lub decyzjom organów krajowych, chociaż opierałyby się one na prawie wspólnotowym. Podmioty prawne nie posiadające osobowości państwowej i osoby fizyczne mogą wnieść skargę „na decyzje odnoszące się do nich”, jak również „na decyzje, które ich bezpośrednio i indywidualnie dotyczą”.
Wydawanie orzeczeń, a w szczególności orzeczeń wstępnych o których mówi art. 234 TWE wiąże się z dokonywaniem wykładni aktów prawnych: Traktatu, aktów stanowionych przez organy Wspólnoty oraz statutów organów powoływanych przez Radę, jeżeli one tak stanowią. Funkcja ta daje ETS wyłączną kompetencję w przedmiocie wykładni, ale również w decydowaniu o legalności wszelkich aktów prawa wtórnego, zakwestionowanego podczas procesu przed sądem krajowym.
Generalnym założeniem stosowania orzeczeń wstępnych jest dbałość o jednolitość prawa wspólnotowego, osiągnięcie maksymalnie wysokiego stopnia w homogenizacji interpretacji tego prawa oraz umożliwić kontrolę legalności tych aktów prawnych, które wywierają bezpośredni wpływ na sytuację prawną jednostki.
Orzeczenia wstępne są ostateczne i niezaskarżalne. Z założenia wiążą one sąd tylko w danej sprawie, lecz de facto stanowią wskazówkę interpretacyjną dla innych sądów i w podobnych sprawach. Europejski Trybunał Sprawiedliwości wydaje orzeczenia w tej samej lub podobnej sprawie tylko raz.
Skarga Komisji lub państwa członkowskiego w celu stwierdzenia naruszenia Traktatu przez państwo członkowskie na podstawie art. 226 i 227 TWE służy konsolidacji Wspólnot, zapewnieniu wykonania zobowiązań wspólnotowych przez jej członków, a także jednakowemu stosowaniu i przestrzeganiu prawa wspólnotowego przez wszystkie podmioty. Procedura ma dwie fazy: administracyjną i sądową.
Etapy rozpatrywania skargi do stwierdzenia naruszenia Traktatu przez państwo członkowskie podlegają rewizji prowadzonej przez Komisję Europejską:
- procedura wstępna - Komisja poszukuje nieformalnych rozwiązań. Na tym etapie państwo ma szansę wyjaśnienia Komisji Europejskiej swojego stanowiska i osiągnięcia z nią ugody,
- przy braku porozumienia, Komisja posiada prawo przejścia do działań formalnych polegających na przekazaniu państwu członkowskiemu w którym stwierdzono naruszenie pisma ostrzegawczego. Państwo powinno odpowiedzieć na list i podjąć działania w celu wypełnienia obowiązków traktatowych. Jeśli w „rozsądnym czasie” (przyjmuje się 30) państwo nie podejmie działania, Komisja może sformułować i ogłosić umotywowaną opinię. W piśmie tym Komisja wyjaśnia szczegółowo na czym polega naruszenie prawa i ustala termin (przyjmuje się 60 dni), w którym państwo może jeszcze wykonać zobowiązanie lub ustosunkować się do opinii wyjaśniając przeszkody uniemożliwiające wprowadzenie odpowiednich przepisów,
- jeżeli państwo członkowskie w przewidzianym terminie nie zastosuje się do opinii lub nie ustosunkuje, Komisja posiada obowiązek do złożenia skargi do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,
Ogłoszone przez ETS orzeczenie ma charakter deklaratoryjny, stwierdza naruszenie - wykonanie orzeczenia, wyroku ma zapewnić zapisana zasada poszanowania decyzji sądowych (art. 228 TWE ). Od 1993 roku Europejski Trybunał Sprawiedliwości na wniosek Komisji Europejskiej, może określić ryczałt pieniężny lub nałożyć karę pieniężną na państwa członkowskie, które nie wykonują orzeczeń ETS.
Jeśli stwierdzenie naruszenia Traktatu pochodzi od państwa członkowskiego (art. 227 TWE ), to skarga skierowana jest do Komisji. Osiąganie porozumień nie odbywa się pomiędzy dwoma podmiotami prawa międzynarodowego, gdyż mogłoby to prowadzić do ewentualnych napięć politycznych. Etap wstępny prowadzi podobnie Komisja, lecz obydwa państwa muszą być wysłuchane przez Komisję zanim ta wyda umotywowaną opinię (Komisja Europejska ma na to 90 dni). Jeśli Komisja w tym czasie nie wypracuje porozumienia, państwo może skierować sprawę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Jeśli Komisja nie stwierdzi naruszenia prawa, państwo posiada również możliwość skierowania skargi do Trybunału - nie posiada jednak możliwości wniesienia o nałożenie na skarżonego ryczałtu lub kary pieniężnej.
Każdy podmiot prawa międzynarodowego, a w szczególności państwa członkowskie posiadają prawo skierowania sprawy do Trybunału o naruszenie istotnego wymogu proceduralnego z poniższego powodu:
- pojawiających się w fazie przygotowania aktu: np. niedopełnienie obowiązku konsultacji, czy niedopuszczenia do możliwości wyrażenia własnej opinii,
- niewłaściwego uzasadnienia wydania aktu, bądź braku tego uzasadnienia, np. brak podstawy prawnej,
- niewłaściwego ogłoszenia aktu lub nie powiadomieniu o podjęciu środka prawnego jego adresata.
Najczęstszymi naruszeniami kierowanymi do Trybunału są:
- naruszenie Traktatu lub jakiegokolwiek postanowienia prawnego odnośnie do jego stosowania. Najczęściej naruszenie zasady równości,
- nadużycie władzy - dotyczy przypadków, w których instytucja wspólnotowa podejmuje decyzję głównie w innym celu niż cel wskazany, lub działa w celu uniknięcia procedury, którą powinna w danym przypadku zastosować.
Każdy podmiot występujący w ramach Wspólnot jak również osoby fizyczne na podstawie art. 232 TWE posiadają prawo do złożenia skargi na bezczynność instytucji. Umożliwia to stwierdzenie istnienia bezprawnego zaniechania instytucji Wspólnotowej lub państwa członkowskiego, polegającego na nie wydaniu aktu prawnego, podlegającego kontroli legalności w trybie art. 230 TWE . Zaskarżany brak działania musi stanowić naruszenie zapisów TWE czyli:
- naruszać ogólne zasady prawa,
- stanowić nadużycie władzy,
- lub niewykonanie obowiązku nałożonego Traktatem.
Inną kwestią jest naruszenie zasad na płaszczyźnie Wspólnotowej jej organów. Wnieść sprawę lub zaskarżenie do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w tym przypadku mogą wyłącznie:
- Rada Europejska,
- Komisja Europejska,
- Parlament Europejski,
- państwo lub państwa członkowskie.
Skarga na płaszczyźnie organów Wspólnoty może być skierowana wyłącznie przeciwko:
- Parlamentowi Europejskiemu,
- Radzie Europejskiej,
- Komisji Europejskiej,
- Europejskiemu Bankowi Centralnemu w zakresie jego działania i kompetencji. Skarżący musi w swoim wniosku dokładnie wskazać, wydania jakiego typu środka zaniechała instytucja.
Warunkiem dopuszczalności skargi jest wezwanie organu do podjęcia określonego działania przez zainteresowany podmiot. Traktaty nie limitują czasu na podjęcie tych działań, jednak Trybunał określił, że powinien to być rozsądny termin, którego długość jest uzależniona od okoliczności danej sprawy. W przypadku jeśli w ciągu 60 dni wezwany, pozwany organ nie określił swojego stanowiska - jeżeli z postępowania organu nie wynika, że zamierza podjąć oczekiwane działanie - lub nie wydał aktu prawnego, skarga może zostać złożona w ciągu następnych 60 dni do Trybunału. Jeżeli wezwany organ uchwali akt prawny po upływie wyznaczonego terminu, spór staje się w tej części bezprzedmiotowy, a skarga zostaje oddalona.
Natomiast, jeżeli organ zajmie wyraźnie negatywne stanowisko wobec przyjęcia aktu, skarga na zaniechanie nie może zostać złożona. Ewentualnie właściwą procedurą będzie skarga o stwierdzenie nieważności aktu prawa (art. 230 TWE ).
Orzeczenie, wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości ma charakter jedynie deklaratywny w przypadku stwierdzenia bezczynności. Trybunał w orzeczeniu wyłącznie zobowiązuje instytucję do wydania wymaganego aktu, a instytucja traktatowo jest zobowiązana do podjęcia koniecznych kroków celem wykonania orzeczenia. Jeśli to nie skutkuje, pozostaje ponownie wnieść skargę na bezczynność. Roszczenia odszkodowawcze w tym przypadku mogą być dochodzone wyłącznie za pomocą skargi odszkodowawczej.
Skarga odszkodowawcza zgodnie z zapisami art. 235 TWE służy ochronie podmiotów prywatnych. Skarga ta może dotyczyć rekompensaty szkód wynikłych z tytułu deliktów Wspólnoty – zapis art. 288 TWE „Odpowiedzialność umowna Wspólnoty podlega prawu właściwemu dla danej umowy”.
Specjalny charakter skargi odszkodowawczej wynika z tego, że jej celem nie jest zniesienie konkretnego środka, lecz rekompensata, gratyfikacja finansowa szkody do której przyczyniła się instytucja. Dochodzenie odszkodowania nie jest koniecznie związane z uprzednim uznaniem środka za bezprawny. Okres w którym można złożyć skargę w tym przypadku wynosi 5 lat – następnie zostaje przedawniona.
Kontrola administracyjna.
Komisja Europejska czuwa nad stosowaniem postanowień Traktatu, jak również postanowień na jego podstawie powziętych przez inne instytucje o czym mówi art. 211 TWE . W ten sposób kontroluje ona przestrzeganie prawa wspólnotowego przez inne instytucje Wspólnoty m.in.: Rada Europejska, Parlament Europejski, Europejski Bank Centralny, organy, państwa członkowskie i poszczególne podmioty prawne wchodzące w skład lub działające na terytorium państw członkowskich.
Komisja uzyskuje informacje niezbędne do podjęcia odpowiednich postanowień w drodze formalnych lub nieformalnych skarg. Komisja Europejska dysponuje na mocy zapisów art. 284 TWE prawem zbierania wszelkich potrzebnych jej informacji i sprawdzania ich „w granicach i na warunkach określonych przez Radę”.
W stosunku do prywatnych podmiotów prawnych Komisja Europejska może w pewnych sytuacjach nałożyć kary pieniężne za naruszanie zasad uczciwej konkurencji.
Kary i grzywny są sankcjami administracyjnymi, mają na celu głównie prewencję, jak i represję. Decyzję Komisji w sprawie wymierzenia kary pieniężnej lub grzywny można zaskarżyć do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Każde odwołanie do Trybunału musi być umotywowane brakiem kompetencji Komisji Europejskiej do wydania zaskarżonej decyzji albo naruszeniem wymogów formalnych bądź materialnych.
Kontrola parlamentarna.
Do funkcji kontrolnych Parlamentu Europejskiego należą m. in.:
- na podstawie art. 214 TWE zatwierdzanie nominacji osoby kandydującej na stanowisko Przewodniczącego Komisji Europejskiej, a następnie zatwierdzenie całego składu Komisji Europejskiej,
- stała kontrola działań Komisji Europejskiej: zapytania i interpelacje parlamentarne (to prawo ma każdy członek Parlamentu Europejskiego) zobowiązują Komisję do wypowiadania się Parlamentowi Europejskiemu - w rzeczywistości służy bardziej celom informacyjnym niż kontrolnym, gdyż Parlament nie dysponuje prawem formułowania wniosków, czy zaleceń pokontrolnych powziętych w oparciu o informacje udzielone na zapytanie czy interpelację,
- debata nad rocznym sprawozdaniem - raport generalny Komisji z działalności instytucji Wspólnotowych. Parlament Europejski może zażądać od Komisji sprawozdań specjalnych, może również zostać zorganizowana debata dotycząca spraw aktualnych i spraw pilnych.
- debata i głosowanie nad udzieleniem absolutorium Komisji (wymagana jest większość głosów ogólnej liczby członków Parlamentu),
- postawienie na podstawie art. 201 TWE wniosku o wotum nieufności wobec Komisji Europejskiej. Prawo zgłoszenia wniosku przysługuje 1/10 deputowanych Parlamentu. W przypadku przyjęcia wniosku, członkowie Komisji kolegialnie poddają się do dymisji. Pełnią swoje funkcje do czasu powołania nowego składu Komisji w trybie określonym art. 214 TWE.
Parlament Europejski w szczególnych przypadkach może ustanowić tymczasowy Komitet Dochodzeniowy, którego celem jest zbadanie domniemanych wykroczeń lub niewłaściwego stosowania prawa wspólnotowego. Skargi do Parlamentu Europejskiego mogą wpływać od innych podmiotów zwyczajowo przyjętą drogą petycji, jak również drogą skargi zgłoszoną do sekretariatu Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.