Wychodząc z założenia, że Unia Europejska stanowi kolejny etap procesu integracji – tzw. integrację polityczną, uzyskuje się koncepcję swoistej kontynuacji dorobku prawnego i rozszerzenie dotychczasowej działalności Wspólnot Europejskich na nowe obszary. Stąd mówiąc o prawie Unii Europejskiej można bazować na fakcie wyposażenia Wspólnot Europejskich w unikatową dla innych organizacji kompetencję stanowienia prawa tworzącego pewien system (zbiór norm). Na system ten (samodzielny porządek prawny) składają się różne akty prawne, które ogólnie można podzielić na:
a) źródła prawa pisanego:
- pierwotne prawo pisane,
- prawo wtórne,
- prawo umów międzynarodowych;
b) źródła prawa niepisanego:
- wspólnotowe prawo zwyczajowe,
- ogólne zasady prawa,
- powszechne prawo międzynarodowe publiczne.
Prawo pierwotne (zwane niekiedy statutowym) zwykło się odnosić do umownego prawa międzynarodowego powołującego Wspólnoty Europejskie.
W umowach tych państwa zobowiązały się do oddania części swojej suwerenności na rzecz Wspólnot i Unii Europejskiej, uznania poszczególnych instytucji wspólnotowych i UE, jak również norm prawa wtórnego - są to normy autonomiczne w sensie prawnym i są często określane mianem norm konstytucyjnych dla Unii. Inaczej mówiąc decyzje państw członkowskich, z którymi muszą być zgodne pozostałe normy prawa wtórnego. Wyklucza to możliwość nowelizacji lub unieważnienia przepisu prawa pierwotnego przez przepis prawa wtórnego lub w inny sposób, nieprzewidziany dla zmian w prawie pierwotnym.
Zasady prawa Unii Europejskiej są niepisanymi regułami postępowania. Organy sądowe UE gwarantują przestrzeganie tych zasad, poprzez uwzględnianie w swoich orzeczeniach. Zasady te obowiązują instytucje UE i mają moc wyższą od wtórnego prawa wspólnotowego.
Zasady prawa Unii Europejskiej mogą z czasem zostać zapisane w Traktatach. Do najczęściej wymienianych zasad zalicza się:
a) zasadę autonomii prawa Unii Europejskiej,
b) zasadę prymatu prawa Unii nad prawem wewnętrznym państw członkowskich,
c) zasady subsydiarności, proporcjonalności i równości,
d) zasady solidarności, spójności i jawności.
Orzecznictwo sądów europejskich jest powszechnie obowiązujące i wiąże instytucje Unii, państwa członkowskie i w pewnym stopniu również osoby fizyczne jak i prawne. Orzecznictwo ma charakter normatywny i pełni funkcję regulacyjną – zapobiega rozbieżnościom wynikającym z różnic prawnych państw członkowskich oraz gwarantuje równą skuteczność prawa Unii Europejskiej na jej terytorium członkowskim.
Prawo umów międzynarodowych obejmuje swym zakresem wszystkie umowy zawarte pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego publicznego. Wspólnoty Europejskie mogą zawierać umowy międzynarodowe z państwami i organizacjami międzynarodowymi posiadającymi osobowość prawnomiędzynarodową. Umowy te są wiążące zarówno dla Wspólnot, jak i dla państw członkowskich.
Należy wyróżnić umowy zawierane nie przez Wspólnoty, ale przez jedno, kilka albo wszystkie zrzeszone państwa członkowskie przed wejściem w życie Traktatów. Stosuje się do nich art. 307 TWE , w myśl którego prawo wspólnotowe nie narusza tych umów, ale wymaga od państw członkowskich usunięcia ewentualnych sprzeczności z prawem wspólnotowym.
Prawo wtórne (określane także mianem instytucjonalnego) definiowane może być jako zespół norm ustanowionych i wprowadzonych przez instytucje wspólnotowe w celu wykonywania zadań zleconych i zawartych w traktatach .
Akty nietypowe prawa Unii Europejskiej mogą być wydawane przez instytucje Unii, chociaż nie wspomina o nich żaden z Traktatów. Z reguły nie tworzą praw i obowiązków wobec określonych podmiotów. Z tego powodu nie należą do źródeł wtórnych i stanowią tzw. miękkie prawo. Niektóre akty nietypowe mogą mieć charakter wiążący. Wśród nietypowych aktów prawa wyróżnia się:
a) akty jednostronne wydane przez instytucje,
b) akty umowne będące wyrazem porozumienia zawartego między instytucjami wspólnotowym.
Przykładem mogą być: uchwały, deklaracje, decyzje (komunikaty), rezolucje, programy, projekty, plany, schematy działania, statuty i regulaminy wewnętrzne instytucji, porozumienia, terminarze, regulaminy dyscyplinarne.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.