Zasady zawierania umów międzynarodowych w Unii Europejskiej
Państwa członkowskie przekazały do kompetencji organów tworzonych Wspólnot Europejskich prawo zaciągania zobowiązań umownych. Art. 300 TWE reguluje postępowanie związane z podpisywaniem niektórych umów międzynarodowych reprezentowanych z jednej strony przez wspólnoty a organizacjami lub państwami trzecimi. Ponieważ traktaty uzależniają podpisanie niektórych umów międzynarodowych od pozytywnej opinii Parlamentu Europejskiego, prezentowana ścieżka legislacyjna otrzymała roboczą nazwę procedury zgody, bądź akceptacji. Podstawą tej oceny jest fakt, że w tej procedurze nie przewidziano zgłaszania poprawek przez Parlament. W efekcie Parlament Europejski może wydać jedynie opinię pozytywną, czyli zgodę, bądź negatywną, czyli postawić weto – sprzeciwić się podpisaniu określonej umowy.
W granicach kompetencji wnikających z traktatów Komisja może zasugerować Radzie potrzebę zawarcia określonej umowy (wyjątkiem od tej zasady są umowy akcesyjne omówione poniżej). Rada wyraża zgodę na daną umowę i wówczas wydaje dyrektywę, w której upoważnia Komisję do wszczęcia i prowadzenia negocjacji w wyznaczonych granicach czasowych, przyznanych upoważnień oraz prowadzonych pod nadzorem powołanych, specjalnych komitetów eksperckich.
Wyjątkiem od tej zasady są umowy akcesyjne (art. 49 TUE), gdzie państwa zainteresowane członkostwem w organizacji składają odpowiednie aplikacje akcesyjne do Rady. W celu przystąpienia do grupy podmiotów członkowskich Unii kandydat musi spełniać następujące warunki o charakterze materialnoprawnym:
a. w rozumieniu prawa międzynarodowego publicznego kandydat musi być państwem – art. 49 akapit 1 zdanie 1 TUE ,
b. przynajmniej część terytorium państwa musi geograficznie należeć do Europy (np. Turcja) – art. 49 akapit 1 zdanie 1 TUE ,
c. kandydat musi być demokratycznym państwem prawa respektującym zasadę wolności – preambuła i art. 6 TUE ,
d. kandydat musi szanować prawa człowieka i podstawowe wolności – preambuła, art. 6 TUE .
e. ustrój gospodarczy kandydata musi odpowiadać zasadom gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji – art. 4 TUE ,
f. kandydat musi przyjąć cały dorobek prawny Wspólnot (tzw. acquis communautaire) wraz z acquis Schengen.
Spełnienie warunków materialnoprawnych uruchamia następujący tryb formalnoprawny:
a. kandydat składa do Rady UE wniosek o akcesję. Forma wniosku nie jest prawem określona – art. 49 akapit 1, zd. 2 TUE ,
b. Rada UE przekazuje wniosek Komisji Europejskiej, która przygotowuje wstępną opinię uwzględniającą stosunki gospodarcze, socjalne i polityczne panujące w państwie składającym wniosek,
c. na podstawie opinii KE, Rada UE postanawia o podjęciu rokowań dotyczących członkostwa. Rada UE może przekazać kompetencje do negocjacji warunków umowy akcesyjnej Komisji lub Prezydencji Unii Europejskiej,
d. Komisja Europejska po zakończeniu rokowań przygotowuje niewiążącą opinię dla Rady,
e. sporządzany jest projekt umowy akcesyjnej zawierającej warunki przyjęcia i dostosowania systemu prawnego kandydata do dorobku prawnego Wspólnot oraz Unii (acquis communautaire), a także acquis Schengen – art. 49 akapit 2, zd. 1 TUE,
f. Parlament Europejski wyraża w głosowaniu bezwzględną większością głosów zgodę na zawiązanie tej umowy,
g. Rada Unii podejmuje jednomyślną decyzję o członkostwie – art. 49 akapit 1, zd. 2 TUE,
h. umowa akcesyjna musi być ratyfikowana przez wnioskodawcę oraz wszystkie państwa członkowskie – art. 49 akapit 2, zd. 2 TUE,
i. kandydat wraz z wejściem w życie umowy staje się członkiem Unii oraz dwóch Wspólnot Europejskich.
Tekst umowy załącza się do decyzji Rady i publikuje w Dzienniku Urzędowym Wspólnot. Dana umowa staje się wiążąca z chwilą określoną w niej samej (np. po złożeniu ostatniego dokumentu ratyfikacyjnego).
Umowy zmieniające traktaty założycielskie Wspólnot (art. 48 TUE)
Szczególnym przypadkiem zawierania umów międzynarodowych są umowy zmieniające traktaty założycielskie wspólnot. Droga legislacyjna tych umów jest uregulowana odrębnymi przepisami traktatów (art. 48 TUE). Propozycję zmiany może złożyć Komisja lub każde państwo członkowskie. Inicjatywa trafia pod obrady Rady Unii, która następnie obligatoryjnie przekazuje projekt zmian pod obrady Parlamentu Europejskiego. Izba opiniuje propozycję zmian i celowość podjęcia dalszych działań legislacyjnych. Rada Unii Europejskiej zwykłą większością głosów decyduje o zwołaniu konferencji międzyrządowej, podczas której wynegocjowany zostanie tekst nowej umowy. Zmiany w traktatach nabierają mocy po ratyfikacji zapisów zmieniających przez wszystkie państwa członkowskie Unii zgodnie z wymogami konstytucyjnymi poszczególnych państw .
Uproszczona procedura rewizji prawa pierwotnego może zostać zastosowana, gdy przepisy szczególne upoważniają Radę UE do decydowania i do dokonywania zmian traktatowych bez zwoływania konferencji międzyrządowej. Do spraw, w których zmiany mogą zostać wprowadzone jednomyślną decyzją Rady, należą m.in.:
a. dokonanie na wniosek Komisji oraz po porozumieniu z Parlamentem Europejskim zmiany katalogu praw oraz obowiązków obywateli Unii Europejskiej,
b. po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego przyjęcie projektu jednolitej dla wszystkich państw członkowskich ordynacji wyborczej powszechnych i bezpośrednich wyborów do europejskiego zgromadzenia parlamentarnego,
c. zmiana liczby członków Komisji Europejskiej,
d. zmiana liczby rzeczników generalnych Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
W dniu 18 czerwca 2004 roku dwadzieścia pięć państw członkowskich uchwaliło Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy. Jest to wydarzenie o przełomowym znaczeniu w eurohistorii. Trudno przewidzieć, kiedy Konstytucja zacznie obowiązywać . Mimo niepowodzenia referendalnego i tzw. odrzucenia Konstytucji projekt ten może wejść w życie na mocy art. IV-447 ust. 2 TUKE. Mimo, że w przytoczonym artykule istnieje zapis mówiący, że Traktat wchodzi w życie 1 listopada 2006 roku pod warunkiem, że zostaną złożone do depozytu wszystkie dokumenty ratyfikacyjne , które nie zostały przyjęte w referendach, to również powyższy artykuł pozostawia pewnego rodzaju furtkę mówiącą o „...lub w przeciwnym wypadku wchodzi on w życie pierwszego dnia drugiego miesiąca następującego po złożeniu do depozytu dokumentu ratyfikacyjnego przez Państwo - Sygnatariusza, które jako ostatnie spełni tę formalność.”
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, uchylający dotychczasowe traktaty założycielskie i rewizyjne (z wyłączeniem Traktatu ustanawiającego Euratom), wprowadza w miejsce obowiązującej procedury zawierania umów zmieniających traktaty założycielskie procedurę zmiany traktatu konstytucyjnego. Do kręgu podmiotów uprawnionych do zgłaszania propozycji zmian traktatu należą: państwa członkowskie, Parlament Europejski lub Komisja Europejska – zgodnie z zapisami art. IV-444 Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Wniosek w tej sprawie składa się do Rady Ministrów i notyfikuje parlamentom narodowym państw członkowskich . Rada Europejska w szczególnych przypadkach może po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komisją Europejską podjąć zwykłą większością głosów decyzję o potrzebie zwołania konwentu szefów państw lub rządów, przedstawicieli parlamentów narodowych, oraz Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej. Zadaniem konwentu jest przygotowanie propozycji zmian w drodze konsensusu, jako zaleceń dla konferencji międzyrządowej. Jeśli zakres proponowanych zmian nie uzasadnia zwołania konwentu, Rada Europejska ustanawia zakres uprawnień konferencji przedstawicieli rządów i państw członkowskich. Rada Ministrów zwołuje konferencję międzyrządową w celu ustalenia zmian, jakie mają zostać dokonane w traktacie. Zmiany wchodzą w życie po ich ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie, zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi. Poniższy schemat ilustruje możliwy przebieg procedury zmiany lub dokonania zmian Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy zgodnie z postanowieniami zawartymi w art. IV-7 TUKE.
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.