Pojęcie prawa europejskiego występuje w dwóch znaczeniach: szerokim (sensu largo) i wąskim (sensu stricte). W tym pierwszym znaczeniu obejmuje ono prawo tworzone przez albo pod auspicjami wszystkich międzynarodowych organizacji europejskich. Zaznaczyć należy, że termin ten nie obejmuje praw obowiązujących w poszczególnych państwach europejskich.
Prawo europejskie w wąskim znaczeniu ogarnia prawo tworzone przez takie organizacje, jak: EWWiS, EWG, obecnie Wspólnota Europejska, Europejska Wspólnota Energii Atomowej. To proste rozróżnianie skomplikowało się po wejściu w życie Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatu z Maastricht z dnia 7 lutego 1992 roku. Połączył on bowiem niejako dwa rodzaje prawa europejskiego w jedno, dlatego też poczyniono nowe rozróżnienie i obecnie mówi się o trzech filarach Unii Europejskiej.
Po ustanowieniu Unii Europejskiej, pojawiło się nowe pojęcie – prawa Unii Europejskiej, z którym równoważne jest obecnie pojęcie prawa europejskiego w znaczeniu wąskim.
Prawo wspólnotowe jest specyficznym w skali światowej, osobnym systemem prawnym. Warto zaznaczyć, że to poszczególne Wspólnoty Europejskie (WE, EWWiS, Euratom) mają osobowość prawną, tworzą prawo wspólnotowe i są podmiotem prawnym. Unia Europejska nie ma tych właściwości, nie jest organizacją, a tylko ponadinstytucjonalnym mechanizmem integracyjnym, wspólnym pojęciem określającym cały dotychczasowy dorobek integracyjny Europy. Dlatego należy mówić raczej o „prawie wspólnotowym”, niż o „prawie Unii Europejskiej”. Tego ostatniego pojęcia używa się potocznie i nie jest poprawne z formalnego punktu widzenia, choć często oba terminy bywają stosowane wymiennie .
Doktryna prawna wyróżnia dwa zasadnicze punkty widzenia na temat charakteru prawa wspólnotowego.
1. Podstawowe stanowisko zakłada, że jest ono suwerennym porządkiem prawnym powstałym na mocy decyzji państw członkowskich, które w traktatach założycielskich stworzyły samodzielną, europejską władzę publiczną posiadającą własne organy i urzędy. W stronę tego poglądu skłania się praktyka konstytucyjna państw członkowskich oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. Na ten charakter prawny Wspólnot wskazywałaby ich samodzielność w układach z państwami trzecimi, a także fakt, że prawo wspólnotowe ma zastosowanie bezpośrednio w stosunku do obywateli Unii Europejskiej.
2. Druga opinia na ten temat zakłada, że prawo wspólnotowe jest specyficznym, lokalnym rodzajem prawa międzynarodowego funkcjonującym na podstawie wielostronnych umów międzynarodowych.
Zgodnie z pierwszym punktem widzenia czasem stosuje się w określeniu charakteru prawa Wspólnot pojęcia „supranacjonalności”. Oznacza to przede wszystkim, że prawo wspólnotowe obsługuje niezależny od państw członkowskich system instytucjonalny i tworzy ponadnarodowy, jednolity porządek prawny, który posiada możliwość integracji w systemie prawnym państw narodowych oraz prawo pierwszeństwa przed normami prawnymi poszczególnych państw.
Uprawnienia przekazywane przez państwa członkowskie w toku działania Wspólnot organom tych Wspólnot wpłynęły na przeistoczenie się pierwotnej współpracy gospodarczej w związek o charakterze ponadnarodowym. Zdefiniowaną naturę prawną osiągniętego wówczas stadium integracji zdominował fakt ustanowienia nowej organizacji – Unii Europejskiej, pozbawionej cech ponadnarodowych.
Pierwszy filar obejmuje głównie współpracę gospodarczą, czyli wspomniane istniejące dwie Wspólnoty Europejskie. Podstawą działania Wspólnot Europejskich są traktaty założycielskie. Ze względu na wąski zakres przedmiotowy Euratomu przyjęto, że rozważania dotyczące pierwszego filaru UE opiera się na rozwiązaniach normatywnych zawartych w Traktacie o Wspólnocie Europejskiej. W sprawach tych państwa wypracowały wysoki poziom integracji, określany popularnie integracją ponadnarodową.
Wspólnoty europejskie jako nieliczne wśród organizacji międzynarodowych, zostały wyposażone w kompetencję do tworzenia prawa o szczególnym charakterze obowiązywania bezpośredniego oraz stosowania w państwach członkowskich, niewymagającego procedur ratyfikacji, jak również wprowadzania do systemu prawa wewnętrznego państw członkowskich. Akceptację uzyskało także pierwszeństwo stosowania prawa wspólnotowego nad prawem krajowym.
Traktaty założycielskie wspólnot europejskich oraz całokształt dotychczas wypracowanych norm prawnych w tym zakresie, łącznie z ukształtowanymi sposobami ich rozumienia i stosowania, obszary polityk wspólnotowych, orzecznictwo sądowe, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania tych organizacji tworzą tzw. acquis communautaire, tłumaczone jako „dorobek prawny wspólnot”. Przypisuje się mu pozycję nadrzędną względem prawa krajowego państw członkowskich.
Powołane instytucje na podstawie zapisów traktatowych zostały upoważnione do przestrzegania, stosowania oraz do wykonywania prawa wspólnotowego, a nawet uczestniczą w procesie dokonywania zmian statutowych na drodze podpisywania nowych traktatów.
Współpraca państw członkowskich Unii w drugim i trzecim filarze nie znalazła jeszcze tak wysokiego poziomu integracji. Głównym aktorem procesu decyzyjnego pozostają nadal państwa, a precyzyjniej ich rządy. Stąd współpraca w tym zakresie otrzymuje w literaturze miano współpracy międzyrządowej i koncentruje się w ramach drugiego filaru na wspólnej polityce zagranicznej oraz bezpieczeństwa, a w ramach trzeciego filaru na współpracy sądowej i policyjnej w sprawach karnych. Działania wspólne państw członkowskich, obejmujące polityki drugiego i trzeciego filaru podlegają odrębnym unormowaniom w TUE i nie otrzymują właściwości europejskiego prawa wspólnotowego (pozostają przepisami prawa międzynarodowego publicznego).
Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.