Zasady europejskiego prawa wspólnotowego.

Krąg podmiotów, które są zobowiązane do stosowania prawa wspólnotowego, jest węższy. Taki obowiązek spoczywa wyłącznie na organach wyposażonych w uprawnienia władcze. Stosując europejskie prawo wspólnotowe, należy korzystać z krajowych przepisów proceduralnych. Należy przy tym brać pod uwagę, iż w razie dochodzenia roszczeń opartych na prawie wspólnotowym trybunał lub sąd krajowy pozostaje władny dokonać wyboru odpowiednich środków prawnych spośród tych, jakie są dostępne w ramach prawa krajowego.

W orzeczeniu Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Trybunał stwierdził, iż nie ma wymogu, aby tworzyć inne środki prawne ponad te, które są już ustanowione w prawie krajowym.

Pojęcie acquis communautaire - rozpowszechnione w doktrynie, ale i występuje w treści Traktatów. Używane wcześniej w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości do pojęć traktatowych zostało wprowadzone przez Traktat o Unii Europejskiej. Tłumaczone najczęściej jako „dorobek wspólnotowy”.
Nie należy zawężać rozumienia tego pojęcia ze względu na nazwę do I filaru (wspólnotowego), a objąć także pozostałe filary.


Zasady ogólne europejskiego prawa wspólnotowego.
Należą do nich zasady formułowane w odniesieniu do prawa wspólnotowego (I filar UE). Wiele z tych zasad nie zostało wprost wyrażonych w Traktatach lub w prawie pochodnym, ale znalazły wyraz w orzecznictwie ETS. Według ETS zasady ogólne „tkwią immanentnie w traktatach” i są jedynie wydobywane na zewnątrz w wyniku interpretacji traktatów. Niektóre zasady znajdują po pewnym czasie podstawy w traktatach.

Ogólne zasady prawa są specyficznymi normami prawa wspólnotowego, które jako prawo „niepisane”, odzwierciedlają elementarne wyobrażenia o prawie i sprawiedliwości oraz o zasadach strukturalnych i organizacyjnych, które przenikają wspólnotowy porządek prawny. Biorąc pod uwagę, że podobne zasady można odnaleźć we wszystkich systemach prawnych państwach członkowskich, wiążą one tym samym ich Wspólnoty i organy. W praktyce Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości normy te są stosowane przy wypełnianiu luk w Traktatach wspólnotowych lub w celu rozwoju istniejącego prawa w zgodzie z podstawową zasadą sprawiedliwości.

Zasady prawa mają rangę prawa pierwotnego (od TUE problem rangi zasad został wyjaśniony, ponieważ art. 6 ust. 2 TUE mówi o ogólnych zasadach prawa wspólnotowego) i wiążą Wspólnoty, ich organy i państwa członkowskie, o ile implementują one prawo wspólnotowe lub je wykonują. Zasady ogólne muszą być przestrzegane w prawie krajowym państw członkowskich, jak również w całym prawie wspólnotowym, i są wprost dostępne dla jednostek (osób fizycznych), w takim sensie, że jest dopuszczona możliwość odwoływania i powoływania się na ich naruszenie przed sądami wspólnotowymi.

Nie jest to jednolity zbiór zasad, lecz można go pogrupować na: zasady, które są obecnie zaliczane w kanony praworządnych i demokratycznych państw oraz prawa podstawowe jednostek. Można dokonać tego uogólnienia ze względu na szeroki zakres zadań i kompetencji Wspólnot, które są zwyczajowo domeną państw. Treść i znaczenie zasad ogólnych wynika z roli, jaką pełnią organy Wspólnot Europejskich wobec podmiotów, a w szczególności państw członkowskich i ich obywateli oraz innych podmiotów prawa.

Do grupy zasad ogólnych wpisuje się zasadę:
- pewności prawa i ochrony zaufania,
- nieretroaktywności prawa wspólnotowego,
- równości (niedyskryminacji),
- proporcjonalności,
- wolności,
- poszanowania praw podstawowych,
- zasadę zgodności działania organów WE z traktatami,
- zasadę równowagi instytucjonalnej,
- zasadę demokratyzmu,
- zasadę jawności (przejrzystości).

Zasada pewności prawa i ochrony zaufania - oznacza, że Wspólnoty i ich organy nie mogą naruszać pozycji prawnej jednostki, której dalsze istnienie stanowi lub może stanowić interes godny ochrony. Chroniona powinna być pewność prawa (orzeczenie ETS w sprawie 1/73). Jak dalece zaufanie jest godne ochrony zależy od okoliczności pojedynczego przypadku oraz sensu i celu przepisu, z którego wynika potencjalnie chroniona pozycja (orzeczenie ETS w sprawie 44-51/77).

W przypadku prawnogospodarczych stanów faktycznych (np. ilościowych ograniczeń produkcji, sum przeznaczonych na wyrównanie poziomów cen wynikających z różnic kursów walutowych, zalecanych wielkości produkcji) organy wspólnotowe są przede wszystkim zobowiązane do niezmieniania, nagłego i bez zapowiedzi, swojej sposobu działania, o ile nie sprzeciwia się temu bezwzględny interes dotyczący dobra powszechnego.


Zasada nieretroaktywności prawa wspólnotowego.
Zakaz wstecznej mocy prawa stanowi jednocześnie element innych ogólnych zasad prawa: ochrony zaufania i pewności prawa. Oznacza to, że obywatele Wspólnoty mogą zasadniczo ufać, że środki Wspólnoty nie mogą w późniejszym terminie pogorszyć istniejących już sytuacji, lub inaczej mówiąc: prawo nie działa wstecz.

Stosowanie zasady odnosi się głównie do aktów prawa wtórnego, które nie powinny wywoływać skutków prawnych zanim nie zostaną oficjalnie ogłoszone, czyli zanim jednostki mają okazję poznać ich treść. U podstaw tej zasady znajduje się przekonanie, że jednostki powinny mieć możliwość planowania swoich działań, znając ich prawne konsekwencje w chwili podejmowania odpowiednich decyzji, ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do prawa karnego. Retroaktywny skutek przepisów może również być szkodliwy dla transakcji handlowych, itp., kiedy regulacja o takim skutku narusza, zaburza albo zupełnie zmienia warunki, które stanowiły podstawę zawarcia transakcji.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wydanym orzeczeniu w sprawie 63/83 wyłączył w ogóle możliwość retroaktywnego skutku przepisów prawa karnego. W innych dziedzinach zakaz ten nie ma absolutnego charakteru. ETS dopuszcza możliwość wyjątków; w szczególnych uzasadnionych sytuacjach regulacje wspólnotowe będą mogły mieć retroaktywny skutek (orzeczenie w sprawie 98/78). Celem retroaktywnego środka może być np. zapobieżenie powstaniu luki w prawie, gdy w związku z unieważnieniem obowiązującej przez jakiś czas dyrektywy, przepisy krajowe wydane w celu jej implementacji „utraciłyby” swoją podstawę na okres od unieważnienia wejścia w życie nowej dyrektywy (orzeczenie w sprawie C-331/88).


Zasada równości.
Zawarta w art. 6 ust. 1 TUE , zabrania wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Z jej treści wypływa zakaz czynienia różnic między podmiotami prawnymi państw członkowskich (osobami fizycznymi i prawnymi), które znajdują się w tożsamych sytuacjach albo równoprawne ich traktowanie, gdy znajdują się w sytuacjach różnych, chyba że znajduje to obiektywne uzasadnienie (orzeczenie ETS w sprawie 147/79). Zasada ta głównie opiera się na idei niedyskryminacji arbitralnej.

Art. 6 ust. 2 TWE upoważnia Radę (na wniosek Komisji i we współpracy z PE) do podejmowania regulacji mających na celu zakazanie wszelkich dyskryminujących praktyk.


Zasada proporcjonalności - oznacza, że akty państw członkowskich i Wspólnot wydane w ramach legislatywy, egzekutywy i sądownictwa muszą być „odpowiednie i konieczne do osiągnięcia celów, których realizacja dopuszczalna jest przy pomocy danej regulacji. Przy czym w razie istnienia kilku odpowiednich środków należy wybrać te, które są najmniej uciążliwe, nadto nałożone obciążenia muszą pozostawać w odpowiedni stosunku do zamierzonych celów” (orzeczenie ETS w sprawie 265/87). Wynika z tej treści zakaz stosowania działań władczych ponad potrzebę – proporcjonalność.

W przypadku oceny konieczności zastosowania środka przez państwa członkowskie trzeba wziąć pod uwagę stwierdzenie, czy nie istnieje dla podobnego stanu faktycznego mniej surowy przepis. Ocena konieczności działania należy do kompetencji państw. Od chwili wejścia w życie TUE zasada ta została wyrażona w art. 5 TWE , a od czasu Traktatu z Amsterdamu, wprowadzono wymóg, że każdy wspólnotowy akt prawny musi zawierać uzasadnienie, z którego wynika, że zasada proporcjonalności została uwzględniona.

W ramach kryterium odpowiedniości KE powinna, w szczególności przy propozycjach aktów prawnych, uwzględniać aby obciążenia finansowe i wydatki administracyjne były dla adresatów możliwie jak najniższe oraz pozostawały w odpowiednim stosunku do zamierzonego celu.
Zasada proporcjonalności jest zawsze związana ze specyficznymi i konkurencyjnymi interesami, względnie uzyskuje swoje znaczenie w związku z poszczególnymi pozycjami prawnymi (jak prawa podstawowe).


Zasada wolności.
Zapewnia podmiotom państw członkowskich swobodę w podstawowych dziedzinach aktywności życiowej, przede wszystkim wiąże się z instytucją rynku wewnętrznego i ze swobodą efektywnej konkurencji. Istnieją wyjątki, dla których zasada wolności może być ograniczona: swobody przepływu pracowników, przedsiębiorczości i świadczenia usług może być ograniczona z uwagi na porządek i bezpieczeństwo publiczne, zdrowie publiczne.

Od wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej do treści prawa pierwotnego wprowadzono podstawowe zasady w art. 6 ust. 1 TUE: „Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji, przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla Państw Członkowskich”.

Wymagania te są stawiane państwom ubiegającym się o członkostwo (art. 49 TUE). Natomiast art. 7 TUE przewiduje sankcje (wykluczenie z Rady) za poważne i stałe naruszenie zasad określonych w art. 6 ust. 1 TUE.


Zasada równowagi instytucjonalnej.
Określona orzecznictwem ETS, konieczna z uwagi na niemożność odniesienia trójpodziału władzy, charakterystycznego dla współczesnych demokratycznych ustrojów państwowych na płaszczyznę Wspólnot. W związku z powtarzającymi się zarzutami deficytu demokracji, ETS sformułował przede wszystkim zasadę równowagi instytucjonalnej.

Każde zakłócenie równowagi musi spotkać się z sankcjami. Trybunał Sprawiedliwości sprawuje kontrolę nad poszanowaniem przez poszczególne instytucje swych uprawnień. „Równowaga” wymaga od Wspólnoty poszanowania uprawnień państw członkowskich.

Każda instytucja ma prawo określenia swej struktury i zasad działania w granicach wyznaczonych Traktatem. Autonomia instytucji zapewniona jest dzięki immunitetom i przywilejom przyznawanym jej i jej członkom. Jednocześnie instytucje w swej organizacji wewnętrznej są zobligowane do brania pod uwagę kompetencje państw członkowskich oraz innych instytucji Wspólnoty. Zarazem instytucje nie mogą, zgodnie z tą zasadą, powoływać się na swoje immunitety i przywileje w celu uchylenia się od obowiązku współpracy z rządami państwowymi.


Zasada jawności.
Została wyrażona w art. 1 ust. 2 TUE (zmiana Traktatem Amsterdamskim) i wymaga zapewnienia jednostce możliwości uzyskania swobodnego dostępu do potrzebnych informacji. Dwa postanowienia w tej materii mają znaczenie podstawowe:
- art. 21 zdanie 3 TWE (wprowadzony przez TA) stanowiący, iż „każdy obywatel Unii może zwrócić się pisemnie do każdej instytucji lub organów wymienionych w tym artykule i art. 7 w dowolnym z oficjalnych języków wskazanych w art. 314, organ zobowiązany jest do udzielenia pytającemu pisemnej odpowiedzi w tym samym języku”,
- art. 255 TWE (wprowadzony przez TA) regulujący prawo dostępu do dokumentów instytucji wspólnotowych. „Każdy obywatel Unii każda osoba fizyczna lub prawna zamieszkała lub mająca siedzibę w państwie Członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, z zastrzeżeniem zasad i warunków określonych zgodnie z ust. 2 i 3” .


Prawa podstawowe jednostek.
Zasada poszanowania praw podstawowych zostaje w ścisłym związku z zasadami równości i wolności. Zasada ta ma znaczenie dla całej Unii, a nie tylko Wspólnot, nie tylko dla państw członkowskich, ale i w stosunkach zewnętrznych.

Początkowo w prawie pierwotnym nie było postanowień dotyczących praw podstawowych. Jednak, w licznych orzeczeniach poczynając od przełomu lat 60-tych i 70-tych, Europejski Trybunał Sprawiedliwości stwierdzał, że prawa podstawowe są zawarte w ogólnych zasadach prawa wspólnotowego, zobowiązany które Trybunał jest chronić. Źródłem proklamowanych praw podstawowych dla Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości stały się tradycje konstytucyjne wspólne dla wszystkich państw członkowskich oraz umowy międzynarodowe służące ochronie praw człowieka. Wśród nich najczęściej wymieniana Europejska Konwencja Praw Człowieka.

Poza działaniami Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, podkreślenia wymagają również prace innych organów wspólnot i Unii, w tym podstawowym aktem jest decyzja Rady Europejskiej z czerwca 1999 roku w Kolonii o przystąpieniu do prac nad projektem Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, proklamowana w grudniu 2000 roku na szczycie w Nicei przez przewodniczących trzech organów Wspólnot Europejskich, Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji Europejskiej (formalnie Kartę należałoby zaliczyć do zbioru porozumień międzyinstytucjonalnych). Karta formułuje prawa i wolności człowieka, a także prawa obywateli Unii w 50 artykułach, zgrupowanych w 6 rozdziałach (Godność, Wolność, Równość, Solidarność, Prawa obywateli, Wymiar sprawiedliwości). Organy, które proklamowały Kartę, uznały się za związane jej postanowieniami przy wykonywaniu swoich kompetencji, zarówno w procesie stanowienia prawa, jak i jego stosowania, w kontaktach wzajemnych. Zapisy ujęte w karcie zostały wcielone do Konstytucji dla Europy – konstytucji obecnie zawieszonej.

Od wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej w 1993 roku, prawa podstawowe znalazły swoje podstawy w art. 6 ust. 2 TUE „Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz wynikające ze wspólnych tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego” .


Prawnowspólnotowe zasady strukturalne - są to normy prawne, które nie wymagają podejmowania bezwzględnych decyzji, lecz zawierają nakazy optymalizacji.
Zasady te mogą być sformułowane expressis verbis (np. zasada subsydiarności w art. 5 akapit 2 TWE ) lub są wyprowadzane z innych źródeł. Europejski Trybunał Sprawiedliwości, jako organ dokonujący wykładni prawa wspólnotowego może się opierać, dla wprowadzenia tych zasad, na pierwotnym i wtórnym prawie wspólnotowym, na traktatach międzynarodowych oraz innych źródłach. Częściowo powołuje się on także na ducha i system Traktatów, na istotę Wspólnoty lub na cały system traktatowy.

Podobnie, jak przy ogólnych zasadach prawnych, zasady strukturalne tworzą część prawa pierwotnego i dlatego wywołują skutek normatywny, tzn. wiążą wszystkie organy Wspólnoty, stanowią pomoc przy dokonywaniu wykładni i jednocześnie kryterium orientacyjne przy stosowaniu prawa.
Do zasad strukturalnych należy zaliczyć:
- zasadę subsydiarności,
- zasadę lojalności (solidarności),
- zasadę jednolitości (spójności),

Wśród zbioru zasad strukturalnych wyróżnia się zasady fundamentalne - ustrojowe - prawa wspólnotowego:
- zasadę autonomii,
- pierwszeństwa prawa wspólnotowego,
- bezpośredniego stosowania i bezpośredniej skuteczności.

Zasada autonomii.
Podstawą tej zasady stały się dwa fundamentalne orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 1963 i 1964 roku, w których Trybunał stwierdza, że europejskie prawo wspólnotowe stanowi nowy, odrębny porządek prawny.


Autor tekstu: Paweł Kowszyński. Tekst własny opracowany na podstawie następujących źródeł:
1. Słownik encyklopedyczny Unia Europejska. Praca zbiorowa. 2007. EUROPA.
2. Podstawy europeistyki Podręcznik akademicki. Wiesława Bokajły, Anna Pacześniak (red.). 2009. ATLA 2.
3. Integracja europejska. Elżbieta Dynia. 2004. LEXISNEXIS.
4. Europejska polityka rozwojowa. Paweł Bagiński. 2009. CEDEWU.
5. Budżet ogólny Unii Europejskiej. Katarzyna Żukrowska. 2009. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
6. Instrumenty i obszary przeobrażeń i zmian organizacyjnych w warunkach globalizacji. Pod. red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
7. Globalizacja a społeczne aspekty przeobrażeń i zmian organizacyjnych. Pod red. Arkadiusz Potocki. 2009. DIFIN.
8. Projekt rozszerzenie. Jak Polska wchodziła do Unii. Nieznane kulisy rozszerzenia. Marek Orzechowski, GFCnter Verheugen. 2009. BELLONA.
9. Europa kosmopolityczna. Urlich Beck, Edgar Grande. 2009. SCHOLAR.
10. Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej. Paweł Janusz Borkowski. 2009. DIFIN.
11. Nowa dziesiątka Unii Europejskiej. Dobiesław Jędrzejczyk (red.). 2009. DIALOG.
12. Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej. Władysław Janasz (red.). 2009. DIFIN.
13. Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju. Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński. 2008. PWE.
14. Geografia Unii Europejskiej. Jerzy Makowski (red.). 2008. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
15. Dynamika systemu europejskiego. Krzysztof Szczerski. 2008. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.
16. Unia Europejska. John Pinder, Simon Usherwood. 2008. PWE.
17. Reprezentacja Interesów Regionów w Unii Europejskiej. Filip Skawiński. 2008. POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH.
18. Kulturowe aspekty integracji europejskiej. Franciszek Gołembski. 2008. WAIP.
19. Zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Marta Witkowska. 2008. WAIP.
20. Poland and European Unity Ideas and Realisty. Thomas Lane, Marian S. Wolański. 2008. WUW.
21. Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu. Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska (red.). 2008. ATUT.
22. Integracja Polski z Unią Europejską. Arkadiusz Domagała. 2007. WAIP.
23. Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii Europejskiej. Piotr Tosiek. 2007. UMCS.
24. Europa w działaniu. Piotr Żuk (red.). 2007. OFICYNA NAUKOWA.
25. Integracja europejska. Ewa Latoszek. 2007. KSIĄŻKA I WIEDZA.
26. Twórcy zjednoczonej Europy. Giuseppe Audisio, Alberto Chiara. 2007. PAX.
27. Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Piotr Wawrzyk. 2006. WAIP.
28. Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie. Michelle Cini (red.). 2006. PWE.
29. Idea Europy. Hanna Machińska (red.). 2006. OŚRODEK INFORMACJI RADY EUROPY.
30. Integracja europejska. Konstanty A. Wojtaszczyk (red.). 2006.
31. Kryzys tożsamości politycznej a proces integracji europejskiej. Markiewicz Barbara, Wonicki Rafał (red.). 2006. SCHOLAR.
32. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie (wyd. 9). Pod red. Sławomiry Wronkowskiej i Marii Zmierczak. 2005. Wydawnictwo Naukowe PWN.
33. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Ewa Gruchman, Bohdan Małuszyńska. 2005. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
34. Globalizacja i integracja europejska. Juliusz Kotyński (red.) 2005. PWE.
35. Integracja europejska. Antoni Marszałek (red.). 2004. PWE.
36. Integracja europejska. Wysokińska Zofia, Witkowska Janina. 2004. PWE.
37. Leksykon integracji europejskiej. Ruszkowski Janusz, Górnicz Ewa, Żurek Marek. 2004 (wyd. 4). WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN.
38. O nowy kształt Europy. Kłoczowski Jerzy, Łukasiewicz Sławomir (red.). 2003. INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.
39. Traktaty europejskie. Adam Łazowski. 2003. BRANTA.
40. Prawo integracji z europejskiej perspektywy. Brodecki Z. Warszawa 2004.
41. Vademecum Unii Europejskiej. Warszawa 2004. Buchmann.
42. Polonia w warunkach integracji i unifikacji świata. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe. Gdańsk 2003, nr 1.
43. Wartości globalne kultury europejskiej. Kultura Polska w zjednoczonej Europie. Chodubski A.. Toruń 2003.
44. Wstęp do badań politologicznych. Chodubski A. Gdańsk 2005.
45. Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych. Chodubski A. Gdańskie Studia Międzynarodowe, Gdańsk 2003, nr 2.
46. Europa – rozmowa historyka z historią. Davies N.Kraków 1998.
47. Historia narodów Europy. Duroselle J.-B. Warszawa 1996.
48. Integracja Europejska. Dynia E. Warszawa 1998.
49. Zarys historii Europy – XX wiek. Fulbrook M. Warszawa 2004.
50. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej. Glaster J., Z. Witkowski, K. M. Witkowska. Toruń 2006.
51. Historia Europy – jej granice i podziały. Halecki O. Lublin 1994.
52. Praktyczny przewodnik po Unii Europejskiej. Kamiński M. Warszawa 2005.
53. Unii Europejska w zarysie. Kołodziejczyk-Konarska K. Warszawa 2003.
54. Unia Europejska – informator ogólny. Komitet Integracji Europejskiej. Warszawa 2000.
55. Konstytucja dla Europy – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Bielsko-Biała 2005.
56. Prawo Unii Europejskiej. Teksty-Kazusy-Tablice. Łazowski A., Łabędzka A., Szpunar M. Warszawa 2003.
57. Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej. Marszałek A. Łódź 1997.
58. Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1996.
59. Z dziejów integracji europejskiej. Nadolski M. Warszawa 2004.
60. Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne. Pod red. A. Chodubskiego. Toruń 1994.
61. Traktaty. Bielsko-Biała 2005.
62. Unia Europejska – leksykon integracji. Pod red. W. Bokajły i K. Dziubki. Kraków 2004.
63. Unia Europejska. Pod red. K. Michałowskiej-Gorywody. Warszawa 1998.