Oczekiwania i obawy związane z postępującym procesem globalizacji cywilizacji, ujawniającym się synkretyzmem, potrzebą regionalnej integracji świata, tworzeniem instytucji służących globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych stały się podstawą do budowania nowego ładu z Europą na czele.
Po tragedii, którą była II wojna światowa powstał korzystny klimat dla powstania ponadpaństwowej struktury europejskiej. Zdecydowało o tym szereg czynników. Zbrodnie skrajnie nacjonalistycznej ideologii jaką był faszyzm osłabiły nacjonalizm w ogóle, stąd przeciwnikom integracji trudno było powoływać się na narodowe interesy. Kolejnym czynnikiem było zagrożenie militarne, ekonomiczne i ideologiczne dla państw Europy Zachodniej ze strony Związku Radzieckiego - należy pamiętać, że tuż po II Wojnie Światowej gospodarki krajów europejskich były bardzo zniszczone a komunizm z powodu zasług jakie miał dla pokonania hitlerowskich Niemiec był wówczas stosunkowo popularny. Z drugiej strony kraje europejskie pamiętały swoją niedawną jeszcze mocarstwową pozycję i nie chciały zostać jedynie protektoratem Stanów Zjednoczonych - stąd jedynie połączenie sił mogło dać potęgę porównywalną z tymi dwoma ówczesnymi mocarstwami. W państwach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji i w Wielkiej Brytanii, żywe były nostalgie za czasami kolonialnymi, kiedy te państwa decydowały o losach świata. Natomiast utrata rynku zbytu w byłych koloniach zmusiła te państwa do poszukiwania innych rozwiązań mogących rozruszać ich gospodarkę. Pierwsze pomysły zjednoczenia państw europejskich narodziły się jeszcze w czasie wojny. Jako przykład można tu wskazać projekt federacji Polsko-Czechosłowackiej, który zrodził się w śród niezależnych rządów obu państw znajdujących się w Londynie, a którego zwolennikiem był generał Władysław Sikorski. O konieczności stworzenia jakiejś formy współpracy między Francją a Niemcami wspominał również Winston Churchill. To właśnie premier Wielkiej Brytanii dał pierwszy sygnał do budowy zjednoczonej Europy. W swoim przemówieniu, wygłoszonym na uniwersytecie w Zurychu 19 września 1946 roku przestawił wizję „Stanów Zjednoczonych Europy”. Churchill chciał, by powstała unia, której trzon stanowiłyby Francja i Niemcy, a która pozostałaby otwarta dla pozostałych państw kontynentu.
Po powstaniu EWWiS oraz niepowodzeniach związanych z próbami utworzenia organizacji współpracy politycznej, państwa Europy Zachodniej zdecydowały skoncentrować się na wzmacnianiu integracji gospodarczej. Główne poczynania podjęto na polu zacieśniania związków handlowych oraz liberalizacji handlu pomiędzy poszczególnymi państwami. W trakcie tych działań okazało się, że konieczne będzie ustanowienie unii celnej.
W wyniku tych starań, w dniu 25 marca 1957 roku podpisany został w Rzymie Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, potocznie nazywaną Wspólnym Rynkiem oraz traktatem ustanawiającym Euratom.
Pomimo zacieśniających się związków pomiędzy państwami Europy Zachodniej oraz łączeniu różnych gałęzi gospodarki, nie ustawały próby utworzenia organizacji, która opierałaby się na współpracy politycznej. Sama unia gospodarcza nie była wystarczającą przeciwwagą dla bloku państw Wschodniej Europy, jak również nie zapewniała pełnej stabilizacji w regionie, celem którego miało być przeciwdziałanie wojnie.
Na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Messynie 1 czerwca 1955 roku postanowiono podając działania mające na celu stworzenie wspólnego rynku oraz harmonizację polityki socjalnej. Efekt konferencji stanowił raport, opracowany przez komitet ekspertów pod przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Belgii Paula Henriego Spaaka. Postulaty, jakie zawarł raport, posłużyły do dalszych rozmów. Po kilkakrotnych spotkaniach ministrów spraw zagranicznych oraz szefów rządów 25 marca 1957 roku w Rzymie państwa tworzące EWWiS powołały na mocy dwóch odrębnych układów – tzw. Traktatów Rzymskich – Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). Weszły one w życie 1 stycznia 1958 roku. Oba traktaty zawarto na czas nieograniczony .
Traktaty Rzymskie, dzięki którym powstała zjednoczona Europa, podpisano w marcu 1957 roku po długotrwałych sporach. Do ich przeforsowania szczególnie przyczynił się belgijski minister zapraw zagranicznych Henri Spaak. Chodziło nie tyle o sprawy gospodarcze, co przede wszystkim ujarzmienie Niemiec i trwałe powiązanie ich z Zachodem oraz o powstrzymanie Francji od indywidualnych planów.
Zamysł był śmiały, bo uczestników zjednoczenia było sześciu: Niemcy, Francja, Włochy, Belgia, Luksemburg i Holandia. Traktatu nie podpisała Wielka Brytania, wyspiarskim zwyczajem stojąca z boku, Hiszpania tkwiąca w systemie dyktatury Franco i Grecja - kolebka europejskiej demokracji.
Europejska Wspólnota Gospodarcza została stworzona jako organizacja międzynarodowa w ramach kontynentu Europejskiego, do której mogły przystąpić wszystkie „państwa europejskie przestrzegające praw człowieka, respektujące zasady demokracji i rządzące się regułami gospodarki rynkowej”.
Dosłownie w ostatniej chwili kanclerz Niemiec, Konrad Adenauer, zdołał wyrwać z otchłani, zwanym blokiem komunistycznym „swój” kawałek. Do traktatu o EWG wpisano, że handel miedzy strefami wschodnią i zachodnią pozostanie wewnątrz-niemiecki, a granica stref nie stanie się automatycznie granicą celną. Niemcy zdołały ponadto przekonać „małą Europę”, aby w specjalnej deklaracji obiecać Berlinowi pomoc.
Gdy podpisywano traktaty rzymskie tego samego dnia powstał Euratom. Poprzedziły go dwadzieścia dwa miesiące trudnych pertraktacji, zwątpień i zwrotów. W 1955 roku francuski parlament pogrzebał Europejską Wspólnotę Obronną, ponieważ zbyt szybko – w dziesięć lat po zakończeniu II wojny światowej, prowadziła do zrzeczenia się ledwo odzyskanej suwerenności.
W zawarciu traktatów rzymskich pomógł kryzys sueski oraz krwawe zduszenie powstania w Budapeszcie, uprzytamniające jak realne było zagrożenie radzieckie.
Realizację wspólnego rynku państwa członkowskie EWG rozłożyły na dwunastoletni okres przejściowy podzielony na trzy czteroletnie etapy. Każdy z etapów mógł być skrócony lub przedłużony, ale łącznie okres przejściowy nie mógł przekroczyć piętnastu lat.
Od czasu wejścia w życie traktatu powołującego EWG integracja europejska zaczęła odnotowywać znaczne sukcesy. W 1968 roku państwa członkowskie ustanowiły unię celną na artykuły przemysłowe, a w latach 1962-1968 skutecznie wprowadziły zasady wspólnej polityki rolnej. Od stycznia 1970 roku zaczęła je obowiązywać wspólna polityka handlowa.
Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kraje EWG rozpoczęły działania na rzecz poszerzenia integracji o nowe dziedziny. Zielone światło w tym kierunku dały decyzje szczytu szefów państw i rządów EWG, który odbył się w Hadze w grudniu 1969 roku. Wyrażano wówczas zgodę na rozpoczęcie prac nad ustanowieniem unii gospodarczo-walutowej i rozwojem europejskiej współpracy politycznej. Podczas kolejnego spotkania przywódców państw EWG i szefów rządów w Paryżu w 1972 roku został uzgodniony kolejny cel integracji. Celem tym stało się dążenie do ustanowienia unii europejskiej obejmującej całokształt stosunków miedzy państwami członkowskimi.
Kryzys surowcowo-energetyczny z roku 1973 oraz 1979 doprowadziły do zahamowania integracji europejskiej. Państwa członkowskie EWG były bardziej zainteresowane naprawą zmęczonych złą koniunkturą gospodarek i walką z bezrobociem niż podejmowaniem wspólnych inicjatyw integracyjnych. Oprócz unii celnej, ustanowionej w 1968 roku, nie został zbudowany wspólny rynek zaplanowany w okresie przejściowym wyznaczonym w traktacie rzymskim.
Dopiero połowa lat osiemdziesiątych przyniosła debatę nad koniecznością przeprowadzenia zmian wewnątrz EWG, poszerzenia i pogłębienia integracji oraz ustanowienia unii europejskiej. Był to jednocześnie doskonały moment do przyspieszenia prac nad dochodzeniem do wspólnego rynku. W styczniu 1985 roku ówczesny przewodniczący Komisji EWG, Jacques Delors, w przemówieniu do Parlamentu Europejskiego zaproponował zbudowanie wspólnego rynku do końca 1992 roku. W czerwcu 1985 roku Komisja EWG opublikowała Białą Księgę, przedstawiając w niej prawie 300 propozycji legislacyjnych, które państwa członkowskie powinny przyjąć, aby ustanowić wspólny rynek i znieść bariery w handlu na obszarze EWG.
W celu przeprowadzenia debaty nad wymienionymi problemami i dokonania rewizji traktatów rzymskich została zwołana konferencja międzyrządowa. Swoje obrady rozpoczęła we wrześniu 1985 roku, a zakończyła przyjęciem dokumentu o nazwie Jednolity Akt Europejski. Został on podpisany 17 lutego 1986 roku w Luksemburgu przez większość krajów członkowskich. W gronie państw, które tego dnia nie złożyły swoich podpisów, znalazły się Dania, Grecja i Włochy. Duńczycy zorganizowali bowiem referendum w sprawie przyjęcia JAE, Grecja i Włochy zaś ze złożeniem podpisów postanowiły poczekać na wyniki referendum duńskiego. Ostatecznie 28 lutego 1986 roku w Hadze JAE podpisały trzy państwa. Dokument wszedł w życie 1 lipca 1987 roku i był umową międzynarodową, która modyfikowała pierwotną treść traktatu ustanawiającego EWG .
JAE nadał integracji europejskiej większe tempo. Urzeczywistnianie wspólnego rynku przyspieszyło podejmowane od przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych prace na rzecz ustanowienia unii gospodarczo walutowej. Zgodnie z teorią integracji – jednolity rynek wewnętrzny poprzedza unię gospodarczo-walutową, która z kolei wpływa pozytywnie na jego sprawne funkcjonowanie i eliminację kosztów transakcji walutowych. Unia gospodarczo-walutowa, na którą państwa członkowskie wyraziły zgodę podczas szczytu w Madrycie w czerwcu 1989 roku, wymuszała zmiany traktatowe w celu sformułowania niezbędnych podstaw prawnych. Dodatkowo przyjęcie nowego traktatu dyktowała sytuacja polityczna, w jakiej znalazły się państwa członkowskie. Rozpad bloku wschodniego, upadek muru berlińskiego i zjednoczenie Niemiec w dniu 3 października 1990 roku rodziły konieczność dostosowania się do nowej rzeczywistości międzynarodowej i pogłębienia współpracy w zakresie polityki zagranicznej.
Dokonująca się jeszcze transformacja polityczna, gospodarcza i społeczna prowadzi w konsekwencji do zdecydowanego odejścia od teorii i praktyki poprzedniego systemu (socjalistycznego). W procesie przemian tworzy się społeczeństwo otwarte, oparte na gospodarce rynkowej i pluralizmie czego dowodem jest akcesja państw Europy środkowej – byłego bloku wschodniego - do struktur Unii Europejskiej w 2004 roku.
Stawiając czoło wyzwaniom płynącym z integracji, państwa członkowskie trzech Wspólnot podjęły decyzję o przeprowadzeniu dwóch konferencji międzyrządowych. Jednej – na temat unii gospodarczo-walutowej, drugi zaś – na temat unii politycznej. Obie konferencje rozpoczęły swoje prace w Rzymie w grudniu 1990 roku. Ich zakończenie doprowadziło do podpisania 7 lutego 1992 roku w Maastricht, w Holandii, Traktatu o Unii Europejskiej, powszechnie znanego jako traktat z Maastricht. W związku z problemami zaistniałymi podczas procesu ratyfikacji traktat wszedł w życie dopiero 1 listopada 1993 roku.
Unia Europejska wyłoniła się z trzech organizacji o charakterze gospodarczym, które utworzone zostały przez kraje Europy Zachodniej.
Traktat z Maastricht przede wszystkim ustanowił Unie Europejską, wieńcząc w ten sposób wysiłki podejmowane od 1972 roku. Unia Europejska powstała na bazie trzech Wspólnot Europejskich (a nie zamiast ich) oraz nowych form współpracy ustanowionych w Traktacie z Maastricht - zmienił nazwę EWG na Wspólnota Europejska, ponieważ wspólnota ta swoim zasięgiem objęła nie tylko sprawy gospodarcze.
Zgodnie z art. B traktatu z Maastricht celami UE są:
- promowanie postępu ekonomicznego i społecznego poprzez stworzenie obszaru pozbawionego wewnętrznych granic oraz poprzez utworzenie unii gospodarczo-walutowej, posiadającej ewentualnie jednolitą walutę,
- zapewnienie jej tożsamości na arenie międzynarodowej, poprzez ustanowienie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, wyłącznie z docelowym ustanowieniem wspólnej polityki obronnej,
- wzmocnienie ochrony praw i interesów obywateli państw członkowskich poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii Europejskiej,
- rozwijanie ścisłej współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych,
- utrzymanie w pełni prawnego dorobku Wspólnot, tzw. acquis communautaire .
Traktat z Maastricht zacieśnił współpracę zapoczątkowaną przez JAE w dziedzinach spójności gospodarczej i społecznej oraz w badaniach i ochronie środowiska naturalnego. Ponadto poprzez przyjęcie traktatu ustanawiającego Unie Europejską państwa członkowskie rozszerzyły integrację o inne dziedziny życia, m in.:
- budowę infrastruktury europejskiej, której głównym celem jest tworzenie infrastruktury transeuropejskiej w dziedzinie transportu i energetyki, ze szczególnym uwzględnieniem połączeń centralnych regionów Unii z wyspami, państwami bez dostępu do morza i regionami peryferyjnymi,
- ochronę zdrowia publicznego poprzez realizowanie polityki i programów w zakresie zapobiegania chorobą oraz podejmowania badań nad przyczynami ich powstawania i przenoszenia się,
- współprace w dziedzinie kultury, której głównym celem jest pogłębianie wiedzy i wzajemne upowszechnianie kultury narodów europejskich,
- ochronę konsumentów, poprzez ujednolicenie ustawodawstwa państw członkowskich,
- ochronę praw obywatelskich poprzez ustanowienie instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich, którego głównym zadaniem jest przyjmowanie skarg obywateli państw członkowskich dotyczących niewłaściwego funkcjonowania instytucji Unii Europejskiej .
Umowa z Maastricht połączyła Wspólnoty Europejskie, dodając do działalności Unii kilka nowych zagadnień, m. in.: polityka społeczna, polityka dotycząca oświaty, kształcenia młodzieży, kultury, zdrowia, ochrony konsumenta, sieci transeuropejskich i przemysłu .
Jeszcze przed wejściem w życie zmian zawartych w Traktacie Amsterdamskim z 1997 roku stało się jasne, że reformy UE pozostają w tyle za potrzebami i kierunkami ewolucji Unii. W nie budzący wątpliwości sposób potwierdzał to art. 2 Siódmego Protokołu o organach z uwagi na rozszerzenie UE. W przepisie tym umawiające się Strony porozumiały się co do tego, że „najpóźniej rok przed momentem, w którym liczba Państw Członkowskich przekroczy liczbę 20, zwołana będzie konferencja przedstawicieli rządów Państw Członkowskich w celu całościowego sprawdzenia składu i sposobu działania organów”. Przepis ten został dołączony do Traktatu o UE i Traktatu o ustanowieniu Wspólnot Europejskich.
Traktat Amsterdamski nie spełniał wszystkich oczekiwań, jakie z nim wiązano, nie zreformował instytucji Unii Europejskiej w takim stopniu, w jakim tego oczekiwano. Dopiero na posiedzeniu Rady Europejskiej w Nicei, zakończonym 11 grudnia 2000 roku, szefowie państw i rządów krajów członkowskich Unii Europejskiej dokonali nowelizacji Traktatu o Unii Europejskiej, która w głównej mierze dotyczy instytucji unijnych .
26 lutego 2001 roku w Nicei ministrowie spraw zagranicznych Piętnastki podpisali Traktat Nicejski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty prawne – Traktat Nicejski wszedł w życie 1 lutego 2003 roku .
Do Traktatu Nicejskiego dołączono cztery protokoły:
1. Protokół w sprawie rozszerzenia Unii Europejskiej.
2. Protokół w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości.
3. Protokół o skutkach finansowych wygaśnięcia Traktatu EWWiS oraz o Funduszu Badawczym Węgla i Stali.
4. Protokół w sprawie art. 67 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską .
Traktat Nicejski skonstruowany został tak by możliwe było zreformowanie Unii Europejskiej, tak aby mogła funkcjonować poprawnie po rozszerzeniu i przyjęciu kolejnej dziesiątki – krajów Środkowej i Południowej Europy. W pracach nad Traktatem Nicejskim brały udział delegacje rządów piętnastki jak również tych kandydujących, choć formalnie traktat parafowały tylko kraje piętnastki.
Wejście w życie Traktatu Nicejskiego przez pewien czas stało pod znakiem zapytania, ponieważ w referendum przeprowadzonym 7 czerwca 2001 r. w Irlandii większość, bo aż 54% głosujących opowiedziała się przeciwko ratyfikacji Traktatu Nicejskiemu. Referendum jednak zostało powtórzone 19 października 2002 r. i tym razem większość była za ratyfikacją .
Traktat Nicejski wprowadził nowe postanowienia:
- Komisja Europejska od następnej kadencji ma składać się z liczby komisarzy równej liczbie krajów członkowskich (1 kraj = 1 komisarz). Dopiero, gdy Unia będzie się składała z co najmniej 27 członków, liczba komisarzy będzie mniejsza od liczby członków, komisarze zaś będą wybierani według opartego o zasadę równości systemu rotacji.
- Wzmocnienie pozycji przewodniczącego Komisji Europejskiej - może on określać podział kompetencji pomiędzy komisarzy, mianować wiceprzewodniczących, a cała Komisja działa pod jego politycznym kierownictwem.
- Poszerzenie zakresu głosowania większością kwalifikowaną w Radzie UE o 28 kolejnych dziedzin (m.in. przy wyborze przewodniczącego Komisji).
- Wprowadzenie nowych zasad głosowania większością kwalifikowaną w Radzie. Poszczególnym krajom przydzielono głosy ważone nieco bardziej proporcjonalnie do ich wielkości, jednak nadal np. Niemcy (82 mln mieszkańców) mają mieć tyle samo głosów (29), co liczące po ok. 60 mln mieszkańców Francja, Wielka Brytania i Włochy.
Wstępnie przydzielono też głosy dla krajów kandydackich. Polska uzyskała 27 głosów, czyli tyle samo co Hiszpania i niewiele mniej od największych krajów. Postanowienia te miały tylko status deklaracji, zostały jednak potwierdzone przez Traktat ateński.
- Nowe rozdzielenie miejsc w Parlamencie Europejskim pomiędzy państwa członkowskie. Po rozszerzeniu PE składa się z 732 posłów. Ta liczba nie będzie zwiększana po przyszłych rozszerzeniach. Przewidziano więc miejsce dla Rumunii i Bułgarii, a Polsce przyznano 50 miejsc, ale w związku z nieprzystąpieniem tych państw ich miejsca zostały czasowo przejęte przez inne kraje. Obecnie więc Polska posiada 54 posłów w PE.
- Reforma organów sądowniczych - utworzenie trójinstancyjnego systemu sądownictwa. Sąd Pierwszej Instancji nabrał charakteru samodzielnego organu wspólnotowego, zaś w ramach SPI mogą zostać utworzone Izby Sądowe orzekające w określonych sprawach w I instancji. Od rozstrzygnięć Izb Sądowych służy środek odwoławczy do SPI .
Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Traktacie Nicejskim Parlament Europejski po rozszerzeniu i wyborach przeprowadzonych w 2004 roku liczył 732 deputowanych. Członkowie Parlamentu wybierani są wedle klucz narodowego, ale dzielą się na grupy polityczne.
Na konferencji w Nicei uzgodniono, że po zakończeniu fazy przygotowawczej w 2004 roku, zwołana zostanie kolejna Konferencja Międzyrządowa, która nie będzie stanowić przeszkody ani warunkować przebiegu procesu rozszerzenia. Uzgodniono również, że te państwa kandydujące, które zakończą negocjacje akcesyjne, będą uczestniczyć w konferencji na pełnych prawach, a pozostałe państwa – w charakterze obserwatorów . Negocjacje akcesyjne zakończyły się szczytem w dniach 12-13 grudnia 2002 roku w Kopenhadze. Cała wstępująca dziesiątka zamknęła obszary negocjacyjne tym samym ustalono terminy referendów ratyfikacyjnych.
Referenda ratyfikacyjne rozpoczęły się 8 marca 2003 roku od mieszkańców Malty, a zakończyły 20 września tego samego roku na Łotwie.
16 kwietnia 2003 roku w Atenach podpisano Traktat Akcesyjny dziesięciu nowych krajów.
Od czerwca 2003 roku, aż do marca 2004 roku trwały ratyfikacje Traktatu Akcesyjnego w krajach Unii. 1 maja 2004 roku po przebrnięciu wszystkich wymogów nastąpiło poszerzenie o nowych dziesięciu członków Unii Europejskiej: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry. Z tą chwilą Unia liczy 25 członków.
Pięć miesięcy później na Kapitolu w Rzymie 29 października 2004 roku podpisano Traktat Ustanawiający Konstytucję dla Europy. Traktat miał wejść w życie po ratyfikacji go przez wszystkich dwudziestu pięciu sygnatariuszy. Proces przyjęcia Konstytucji UE przez ratyfikację rozpoczęła 11 listopada 2004 roku – Litwa. 29 maja 2005 roku 54,67% głosami przeciwnymi Francja odrzuciła projekt Konstytucji dla Europy. 1 czerwca 2005 roku 61,60% Holendrów również odrzuciła projekt. Na skutek tych dwóch wydarzeń przyjęcie projektu Konstytucji Unii Europejskiej odroczono na późniejszy termin .
Dnia 3 października 2005 roku Chorwacja oraz Turcja jako państwo terytorialnie leżące na kontynencie Europejskim, rozpoczęły negocjacje akcesyjne.
W dniu 1 stycznia 2007 roku Unia Europejska poszerzyła się o kolejna dwa państwa - Bułgarię i Rumunię. Obecnie Unia Europejska liczy 27 państw członkowskich.